Kediler ve köpekler geçmişlerini hatırlıyor olabilir mi?

Kediler ya da köpekler sokaklardaki hayatını hatırlıyor mu? Hatırlıyorsa hangi kısımlarını hatırlıyor?

Bu soru muhtemelen hayvan bir arkadaşı olan neredeyse herkesin aklına gelmiştir lakin kolay olması için tartışmayı kedi ve köpek dostlarımızla sonlandıracağız. Muhakkak anıları var üzere davranıyorlar (sonuçta bu özel kıl yumağınız, kapıdan girdiğinizde size yabancıymışsınız üzere davranmıyor) ve evrim kuramı da aşağı üst tıpkı şeyi öne sürüyor: Uzun yaşayan bir hayvanın, uzun periyodik hafızasının olması gerekiyor. Mevzu üzerinde sıkı bilimsel araştırmalar da yapılmış. Bulgular köpeklerimizin ve kedilerimizin anılarını büsbütün anlamak için kâfi değilse de bu anıların var olduğunu doğrulayacak ve bizimkilere nazaran nasıl olduklarıyla ilgili akla birtakım değişik sorular getirecek yeterlilikte.

Populer Science Türkçe tarafından aktarılan çalışmaya nazaran Feline Minds firmasıyla birlikte kedi davranışı üzerine tavsiyeler veren ve Davis – California Üniversitesinde hayvan psikolojisi araştırmacısı olarak çalışan Mikel Delgado, “Kolay bir bahis değil zira onlara direkt soramıyoruz” diyor.

“Ben bu mevzuda şöyle düşünüyorum: Hayvanların hatırlaması bakımından neler ehemmiyet taşıyor?”

Bir kedi ya da köpeğin (veya insanın) uzun vakit evvelki olayları hatırlaması için birinci olarak biraz evvel ne olduğunu hatırlayabilmesi gerekiyor. Bu durumu denetimli ortamlarda incelemek için bilim insanları, hayvanların evvelden gördükleri cisimleri gerçek biçimde tanıdıkları için ödüllendirildikleri, mahzurlardan onlara bakmadan kaçınmalarının istendiği yahut gizlendiğini gördükleri yiyeceği ararlarken gözlemlendikleri deneyler tasarladılar. Bu formüllerle kedi ve köpeklerin hatırlayabildiği her şey yakalanmıyor, yalnızca bilişsel kabiliyetlerinin temellerini açıklığa kavuşturma gayesi taşıyorlar.

Onlarca yıldır toplanan datalar, bu cinslerin kısa vadeli hatırlama kabiliyeti sergilediğini ve uyudukları vakit; daha da ilginci düş gördükleri vakit belirli olay ve etkileşimleri uzun vadeli anılara dönüştürdüklerini gösteriyor. Macaristan’daki Eötvös Loránd Üniversitesinde çalışan köpek biliş uzmanı ve etolog Ádám Miklósi, “Rüya görmek genelde hafızanın yine düzenlenmesiyle ilişkili” diyor. Hem köpekler hem de kediler REM’in, kısa dalga uykusunun ve öteki ahenge örüntülerinin nörolojik işaretlerini sergiliyor. İnsan ve fare beyinlerinde bunlar, gün içinde yaşananların sınıflandırılmasıyla temaslı.

Köpeklerle ilgili uzun vadeli anıların en uygun belgelenmiş örneklerinden biri de üç yıl içerisinde 1.000’den fazla objenin ismini öğrenmesiyle ünlenen bir border collie olan Chaser.

Böylesi semantik beceriler kulağa etkileyici gelse de; 2019 yılında, 15 yaş üzere ileri bir yaşta hayata veda eden Chaser’in gençlik devrini hatırlayabildiği manasına gelmeyebilir. Bunun için bir deneyimin ayrıntılarını (kim, ne, ne vakit, nerede) içeren, olaylara dayalı anılar gerekiyor.

Bilim insanları, kısa vakit öncesine kadar köpek zihninin çağrısımsal anılarla sonlu olduğunu düşünmüştü: Deneyimlerin ve olayların detaylarını değil de deneyimler yahut olaylar ortasındaki münasebetlerin anılarını. Durum bu türlü olsaydı, o vakit ebeveynlerimin bavulları toplamaya başladığı her sefer otomobile atlayan sevgili merhum köpeğim Comet, geçmiş seyahatlerimizdeki kano seyahatlerini, yüzdüğümüz vakitleri ve kızarmış marşmellovları hatırlamazdı. Comet yalnızca eğlenceli hazırlıkları tanımayı öğrenmiş olurdu.

Fakat geçtiğimiz yıllarda Miklosi ve meslektaşı Claudia Fugazza’nın yürüttüğü araştırmalar, köpeklerin bu üzere Pavlov’cu hatırlamalarla sonlu olduğu görüşünü sarstı. 2016 yılında, köpeklerden birkaç dakika evvel bir insanın modellediği aksiyonları taklit etmelerini istedikleri bir deney yoluyla köpeklerin deneyimledikleri şeyin aşikâr ögelerini hatırladıklarını doğruladılar. Yapılan tamamlayıcı deneylerde köpekler, kendi hareketlerini birinci kere gerçekleştirdikten uzun mühlet sonra tekrarlamışlardı. Kelam konusu bulgu, köpeklerin anı hafızalarına otobiyografik bir katman eklemişti.

Köpeklerin kanıları yalnızca farklı ayrıntılar içeren bir karışım içermiyor, birebir vakitte bir benlik algısıyla örülüyordu.

Kediler ve köpeklerin hatırlama faaliyetini nasıl yönlendirdikleri bir gizem. Bunu tetiklemek için ipuçlarına mı muhtaçlık duyuyorlar yoksa bizim üzere anı koridorlarında gezmeye bir eğilimleri var mı?

Kedilerde ise daha evvel beslendikleri kaplara geri dönüp dönmediklerine yönelik testler, onların anı hafızası versiyonuna bilimsel takviye kazandırmıştı. “Kedi belleği muhtemelen köpek belleğine çok benziyor” diyor Miklosi.

Yine de Miklosi ve Delgado, bu tıp bir anımsamanın kendimizinkinden farklı olabileceğini belirtiyor. Beşerler anılarını tabiatıyla gerçekleşen, kendi kendini yönlendiren hallerde düşünebiliyorlar: Gittiğim birinci konser olan Pink Floyd gösterisini, onu bana hatırlatacak olan bilet koçanını görmem gerekmeden hatırlayabiliyorum. Kediler ve köpeklerin hatırlama faaliyetini nasıl yönlendirdikleri ise bir gizem. Bunu tetiklemek için ipuçlarına mı gereksinim duyuyorlar yoksa bizim üzere anı koridorlarında gezmeye bir eğilimleri var mı?

Kıllı arkadaşlarımızın uzaktaki anılarını zihinlerinde nasıl canlandırdıkları da pek aşikâr değil. Benimkiler başımda bir sinema üzere oynuyor ki bu, çağdaş insanların görsel odaklı bir tıp olmasıyla uyuşan bir durum. Ama kediler ve köpekler, bilhassa koku olmak üzere başka duyulara çok daha fazla bel bağlıyor. Hatırladıkları şeyler imajlar yerine kokular formunda mi bir ortaya geliyor? Karanlık bir odada burunlarıyla birbirine benzeyen objeleri bulan köpekler ve yıllarca başka kaldıktan sonra annelerini kokusuyla tanıyan yavru kediler üzerinde yapılan iki çalışmada bu türlü olduğu ileri sürülüyor. “Hayvanlar eminim ki birden fazla duyudan çok daha fazla yararlanıyor” diyor Delgado. Onların anıları koku yahut ses olabilir ve vilayetle de bizim bir olayı zihnimizde tekrar canlandırdığımız vakit tasvir etme eğilimi sergilediğimiz manzaralar olmayabilir.” Pearlita ile birinci müsabakamı hala görebiliyorum. O tahminen de hala kokusunu alabiliyor.

Delgado, lisan ile ilgili sorular da soruyor. İnsan anıları görsel güdümlü olmalarına ilaveten, birtakım uzmanların hatırlama kuvveti bakımından çok kıymetli olduğunu düşündüğü sözler ve karmaşık dilbilgisi ile de yapılanmış. Ayrıyeten köpeklerin ve kedilerin insan stili tam gelişmiş lisanları olmasa da sesler, duruşlar, yüz tabirleri ve başka sinyaller yoluyla manaları aktarıp temsil edebiliyorlar. Tahminen de lisan olmadan oluşan anılar yalnızca farklıdır ve daha zayıf değildir. Hatta daha ağır bile olabilirler: Daha düşük karmaşıklıkta ama dilsel soyutlanma ya da Delgado’nun belirttiği üzere insanların yapmaktan keyif alma eğilimi sergilediği iddialar ve varsayımsal senaryolarla seyreltilmemiş olabilirler.

Kediler ve köpeklerin geçmişi nasıl algılayabildiğine dönük bu ve öbür birtakım soruların bilimsel ve etik olarak açıklığa kavuşturulması imkansız olabilir. Örneğin sahiplenilen hayvanların insanlarını nasıl hatırladıklarını deneysel olarak belirlemek için onları ailelerinden aylarca ve hatta yıllarca ayırmamız gerekirdi. “Bu noktada gizem benim için sorun değil” diyor Delgado. “Halen bilmediğimiz pek çok şey olduğu gerçeğiyle yaşamayı öğrendim.” Ayrıntılar bulanık olabilir ama kedilerimiz ve köpeklerimizin hatırladığını bilmek bakımından yeterliler.