Deniz Berktay ile Kuzeyden Notlar: Trump ve yeni Kafkas seddi
Kurtuluş Savaşı yıllarında devrin muhteşem gücü İngiltere, Güney Kafkasya’nın üç ülkesi olan Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’ı bir ortaya getirip Kafkas seddini kurmuştu. Maksadı, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti ortasına sed çekmek ve Bakû petrollerinin üzerine oturmaktı. Geçen gün Trump’ın liderliğinde imzalanan muahede ise öncelikle Rusya ve İran’a karşı yeni bir Kafkas seddine işaret ediyor.
1917’de Rusya’da ihtilaller olup çarlık nizamı yıkılırken Güney Kafkasya’da Gürcüler, Ermeniler ve Azeri Türkleri, Transkafkasya Federasyonu’nu kurmuşlar lakin bu federasyon, bilhassa Azeri ve Ermenilerin çatışmasından dolayı yıkılarak Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan diye üç devlete bölünmüştü. 1918’de, Gence’de bulunan Azerbaycan hükümetinin davetiyle Osmanlı Devleti, Kafkasya’da Azeri kuvvetlerine yardımcı olmuş ve Bakû’yu İngiliz ve Taşnak Ermenilerinden almıştı (“Hoş Gelişler Ola” türküsünün ikinci kıtasındaki “cephede mitralyöz, ayna üzere parlıyor. Azeri Türkleri, bayrak açmış bekliyor” kelamı bu periyodu simgeler). Ne var ki bizimkilerin Bakû’da zafer sarhoşluğunda olduğu sırada İngilizler, Suriye’de Osmanlı sınırlarını fayda ve Suriye bir ayda kaybedilir. Bakû’ya giren Osmanlı subayları birbuçuk ay sonra Mondros Mütarekesi’nin imzalandığını ve mütareke gereği Kafkasya’yı boşaltmaları gerektiğini öğreneceklerdir. O devirde Türk subaylarının yaşadığı şoku ve Bakû’da Osmanlı ve Azeri subayları ortasındaki uyuşmazlıkları, İlhan Selçuk’un yazdığı hatıra-roman olan “Yüzbaşı Selahattin’in Romanı” çok çarpıcı lisanla anlatır.
Osmanlı’nın dağılıp İngilizlerin bölgeye girdiği günlerde Bakû’daki hükümet için temel öncelik, Ruslara karşı durabilmektir ve bu mevzuda İngilizlerle yakınlaşır. İngiltere, Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’la Kafkas seddi kurmaya çalışır. Ankara hükümetinin önceliği çok farklı olduğu için Kurtuluş Savaşı yıllarında Bakû ve Ankara ortasında şimdilerde pek hatırlanmak istenmeyen ayrılıklar yaşanır ve 1920-21’de Kızıl Ordu’nun Güney Kafkasya’ya girip Türkiye’yle hudut komşusu olmasıyla bu Kafkas seddi son bulur.
RUSYA SESSİZ
Önceki günkü Trump-Aliyev-Paşinyan doruğu sonrasındaki mutabakatın en çarpıcı kısmı, Nahçivan’la ana Azerbaycan ortasında yer alan ve Ermenistan’a ilişkin olan Zengezur Koridoru’nun “Trump Koridoru” ismini alarak bir Amerikan şirketine devredilecek olması. Sovyet lideri Stalin’in 1920’lerin başlarında şimdi milliyetler komiseri (bakanı) iken çizdiği bu hudut, bütün Sovyet coğrafyasında olduğu üzere Kafkasya’da da Stalin’in mirasının hâlâ var olmasını sağlıyor. Çünkü bu koridor, Nahçıvan’la ana Azerbaycan’ı ayırırken Ermenistan’la İran ortasında bir hudut çizgisi oluşturuyor. Rusya’nın da İran’la irtibat kurduğu noktalardan biriydi ve burasını, bu yılın başına kadar Rus askerleri koruyordu. Artık Ermenistan, Rus askerlerini çıkarttığı bölgeye Amerikalıları sokuyor. Koridorun ABD’nin kontrolüne geçmesi, İran’ın Kafkasya’yla temasını da kesecektir. Rusya’da gözler şu anda Alaska’da yapılacak Trump-Putin doruğuna odaklandığı için bu bahiste basın biraz sessiz. İran’daysa kıyametler kopuyor. Bunun ABD ve İsrail patentli bir proje olduğunu söyleyen İran basını ve İranlı yetkililer, bu projeye imkân vermeyeceklerini vurgulamakta.
Azerbaycan ve Ermenistan’ın ABD çizgisine çekilmesi, Ruslardan hoşlanmayan lakin siyasi, askeri ve ekonomik nedenlerden dolayı Rusya’yla uygun geçinmeye çalışan Gürcistan’ın da istikrarlarını değiştirir. Bu da zincirin tamamlanmasına neden olur. Ama bu zincirin en zayıf halkası, başbakana takviyenin yüzde onlarda süründüğü Ermenistan. O nedenle önümüzdeki günlerde Ermenistan’ı mercek altına almak gerekecek.
Bu olanları “Bakû yolu açıldı” diye sevinçle karşılayan bizimkilere de sormak lazım: Boru çizgilerinin vanasının ABD’nin elinde olacak olması, Bakû’ya giden yolda Rus yerine ABD’lilerle karşılaşacak olmak bizi nasıl bir bölgesel güç yapacak?
