Ölümcül mantarlar yayılıyor ve tedavisi zorlaşıyor: Onları durdurabilecek miyiz?
İklim değişikliği ekseriyetle orman yangınları, seller, binalar ve mahsullere verilen ziyanla ilişkilendirilir. Fakat artan sıcaklıklar, hastalıklara yol açan mantarların, dünya genelinde daha evvel hayatta kalamayacakları kadar soğuk olan bölgelere yayılabileceği manasına da geliyor.
İngiltere’deki Manchester Üniversitesi tarafından yapılan yeni bir araştırma, sıcak ülkelerde her yıl milyonlarca insanı etkileyen ölümcül bir mantarın, dünya ısınmaya devam ettikçe yakında Avrupa’ya da yayılabileceğini gösteriyor.
Ölümcül akciğer enfeksiyonlarına neden olabilen ve her yıl dünya çapında yaklaşık 1,8 milyon kişinin vefatına yol açtığı iddia edilen aspergillus çeşidinin Afrika ve Güney Amerika’dan kuzeye yanlışsız yayılması bekleniyor.
Bu ikaz kulağa, nüfusun büyük bir kısmının müthiş bir mantarla yok olduğu bilim kurgu dizisi The Last of Us’tan çıkmış üzere geliyor.
İngiltere’deki Exeter Üniversitesi’nden pediatrik (çocuklarla ilgili) enfeksiyon hastalıkları profesörü Adilia Warris, dizide yaşananların abartılı olduğunu ancak mantar hastalıklarındaki artışla ilgili son derece haklı telaşlar olduğunu söylüyor:
“Mantar hastalıkları ayak mantarı üzere hafif hastalıklardan, ölümcül olabilecek kan yahut beyin enfeksiyonlarına yol açan mantarlara kadar geniş bir yelpaze.”
Mantar hücrelerinin cildi istila edebileceği çatlaklar olduğu için ayaklar mantarlar için güzel bir yuvadır.
Özellikle çorap ve ayakkabıların altı karanlık ve terli ortamlardır.
Ancak, farklı bir mantar çeşidi olan küf patojenleri akciğerlerimize solunduğunda, bilhassa de bağışıklık sistemimiz aslında zayıfsa farklı bir durum ortaya çıkar.
“Sporlarını özgür bırakırlar ve bu sporlar daha sonra akciğer dokusunda büyüyecek ve hastalığa neden olacak ‘ekmek gibisi yapılara’ dönüşebilir” diyor Prof. Warris.
Dışarıdaki öbür ana mantar kümesi esasen içimizde de var: Mayalar.
Bunların en bilinen örneği, olağan bağırsak floramızın bir modülü olan candida albicans’tır.
Prof Warris “Bu mayayı birçok sağlıklı insanın bağırsağında bulabilirsiniz ve bağırsaktaki bir dizi bakteri ile birlikte bağırsak sıhhatinin yeterli olmasına yardımcı olur” diyor.
Ancak kişinin bağışıklık sistemi zayıf olduğu için kan sirkülasyonuna girerse ya da travma yahut cerrahi prosedürler nedeniyle organlarda hasar meydana gelirse, “hastada bakterilerin yapabileceğine benzeri bir şey – septisemi (kan zehirlenmesi) – gelişir ve bu önemli bir hastalıktır” diye ekliyor.
Bu mantarların birden fazla esasen etrafımızda bulunuyor.
O halde soru şu: Neden artık daha fazla sorun teşkil ediyorlar?
İDEAL KOŞULLAR BİR ORTAYA GELİNCE
Daha fazla kişinin daha uzun yaşaması mantar enfeksiyonlarına davetiye çıkarıyor olabilir
Nijerya’daki Lagos Üniversitesi’nde klinik mikrobiyoloji profesörü olan Rita Oladele, Covid-19 pandemisinden sonra mantar hastalıkları konusunda çok kaygılı olmamız gerektiğini söylüyor.
Artan sıcaklıklarla birlikte yeni patojenlerin ortaya çıktığını söylüyor.
Tıbbi ilerlemeler ve bunun sonucunda ömür süremizin artması da bir rol oynuyor: Daha fazla insan bağışıklık sistemi zayıflamış olarak daha uzun mühlet yaşayabiliyor.
Prof. Oladele “Artık neredeyse her organdan daha fazla nakil yapıyoruz… Kemoterapi gören kanserli hastaları düşünün: Bağışıklık sistemini düşüren her şey hastaları daha fazla mantar enfeksiyonu riski altına sokar” diyor.
Hastalıkları tedavi etmek için uzun mühlet steroid (kortizon) almak da mantar enfeksiyonu riskini artırıyor.
Ayrıca dünya genelinde önemli mantar enfeksiyonu riski taşıyan yahut önemli mantar enfeksiyonu geçiren hastalara teşhis koyma ve onlara uygun halde yardımcı olma maharetinde “belirgin” bir eşitsizlik olduğunu belirtiyor.
Mantar ilaçlarına erişimde de benzeri bir eşitsizlik var.
Prof. Oladele mantar enfeksiyonlarının sıcak iklimlerde, bilhassa de bağışıklık sistemine ziyan veren HIV/AIDS hastalarının daha fazla olduğu yerlerde daha yaygın olduğunu da kelamlarına ekliyor.
“Bu hastalığın yükünün Global Güney’de daha fazla olması tıpkı vakitte göçü de tetikleyecektir, zira beşerler öbür yerlerde daha âlâ tedavi imkanları arayacaktır” diyor.
İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ MANTARLARI NASIL ETKİLİYOR?
ABD’deki Johns Hopkins Bloomberg Halk Sıhhati Okulu’ndan moleküler mikrobiyoloji ve immünoloji profesörü Arturo Casadevall, dünya ısındıkça mantar hastalıklarının şimdiye kadar görülmedikleri yerlere yayılacağını anlatıyor:
“Yaşamın ahenk sağladığını ve hayatta kaldığını biliyoruz lakin kaygımız şu ki dünya ısındıkça, hastalık yapma kapasitesine sahip mantarların birçok – örneğin bitkilerde ve oda sıcaklığında yaşayan organizmalar olan böceklerde – daha yüksek sıcaklıklarda hayatta kalabilecek. Ve şayet durum buysa, şu anda tıpta bilinmeyen mantar hastalıkları göreceğiz.”
Ayrıca, “Nem mantarlar için kıymetli bir faktör… Mantarlar çok fazla suya muhtaçlık duyar ve yüksek nemli ortamlarda gelişirler” diyor.
Ancak kuru hava şartlarının da mantarların yayılmasını kolaylaştırabileceğini ekliyor:
“Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri’nde coccidioides immitis olarak bilinen hastalığa neden olan bir mantar var – bu mantar güneybatıda çölde bulunuyor.
“Ancak ABD’nin çölleri genişledikçe bu organizmanın yayılma alanı da genişliyor. Bu yüzden nemin kıymetli bir değişken olacağını düşünüyorum. Bildiğimiz üzere nem hava sıcaklığından büyük ölçüde etkilenir ve her ikisi de iklim değişikliğinden etkilenecek.”
Prof. Casadevall’in ekibi, Johns Hopkins Üniversitesi’nin bulunduğu Baltimore’da, mantar hastalıklarının erişiminin nasıl değişeceğini modellemeye çalışmak için kentin farklı bölgelerinde araştırmalar yürütüyor.
Şehirdeki mantarların hava şartlarına ahenk sağlamaya başladığı, bu durumun muhtemelen tüm dünyada yaşandığı sonucuna vardıklarını söylüyor ve “Bunun nasıl gerçekleşeceğini anlamaya çalışıyoruz” diyor.
BEDENLERİMİZ ARTIK DAHA SOĞUK
Geçmişte, mantarların basitçe üremesi için çok sıcaktık.
Ama son yüz yılda soğuduk.
Prof Casadevall, “Gelişmiş bir bağışıklık sistemine sahip olduğumuz için mantarlara karşı çok yeterli korunuyoruz” diyor ve ekliyor:
“Bir omurgamız var – omurgası olan tüm hayvanların gelişmiş bağışıklık sistemleri vardır – ancak tıpkı vakitte yüksek sıcaklıklara, 37C’lik bir beden ısısına sahibiz. Bu o kadar sıcak ki mantar tiplerinin birçoklarını dışarıda tutuyor.
“Bu nedenle beşerler mantar hastalıklarına yakalandıklarında bu çoklukla derilerinde olur zira derilerimiz bedenimiz içine kıyasla daha serindir.”
Ancak Prof. Casadevall, vücut ısımızın 100 yıl öncesine nazaran ortalama 1 derece düştüğünü söylüyor.
Bu da mantar hastalıklarına yatkınlığı artırıyor:
“Modern tıp birçok [bulaşıcı] hastalığı tedavi ettiği ve daha pak bir etrafta yaşadığımız için iltihaplanma düzeylerimiz düştü, bu da beden ısımızı azalttı.”
Yani bağışıklık sistemimizin devreye girmesine neden olan enfeksiyonlardan çok daha az muzdarip olduğumuz için beden sıcaklığımız ortalama olarak yüz yıl öncesine nazaran daha düşük.
Bu ortada da dünya giderek ısınıyor.
MANTARLA MÜCADELE
Peki kendimizi nasıl koruyabiliriz?
En yaygın olarak kullanılan mantar aykırısı tedavi kümesine azoller denir.
Mantar hücrelerinin işleyişine ve büyümesine müdahale ederler.
Azoller çeşitli mantar enfeksiyonlarını tedavi etmenin yanı sıra tarımda mahsulleri korumak için de yaygın kullanılır.
Sorun şu ki, onları çok fazla kullandığımız için mantarlar, onlarla başa çıkmaya adapte oluyor.
İngiltere’deki Manchester Üniversitesi’nden mantar hastalıkları profesörü Michael Bromley “Bu bileşiklere karşı epeyce süratli bir halde direnç geliştiğini görüyoruz ve direnç geliştiriyor üzere görünmelerinin nedeni etrafta mantar ilaçlarının çokça bulunması. Bunlar bitki ve tarım ilaçlarında da bulunuyor” diyor.
Azollerin yaygın ziraî kullanımı artık mantarların klinik direncinin birçoklarının itici gücü olarak görülüyor.
Toprak ve kompost yığınlarında yaşayan aspergillus mantarı, besinlerin bozulması ve ayrışması üzerindeki tesiriyle biliniyor.
Prof. Bromley, Avrupa Birliği’nde her yıl mahsullere yaklaşık 10 bin ton azol fungisit püskürtüldüğünü söylüyor.
Büyük ölçülerde fungisit (mantar ilacı) püskürtülmesi nedeniyle bu organizma fungisitlere karşı direnç geliştirdi.
Bu azoller hastanelerde mantar hastalıklarını tedavi etmek için kullanılanlara benziyor, bu yüzden mantarlar artık bu ilaçlara da dirençli hale geldiler.
ÇÖZÜM VAR MI?
Prof. Bromley, bazı insanların azol fungisitlerin ekinlerde kullanımının yasaklanmasını talep ettiğini, lakin bu durumda ekinlerin randımanının düşeceğini ve besin hususlarının üretiminin azalacağını söylüyor.
Bromley alternatif tedaviler araştırıyor ve mantar hücrelerinin DNA’sını bozan ve sonuçta ölen yeni bileşikler geliştirmede kimi muvaffakiyetler elde ettiğini söylüyor.
Başka bir yaklaşım daha var: fosmanogepix, mayaların yanı sıra küflere karşı da tesirli, çığır açan bir mantar önleyici.
Mantar hücresinin hayatta kalmak için muhtaçlık duyduğu proteinleri taşımak için kullandığı kancaları bozduğu için öteki tedavilerden farklı biçimde çalışıyor.
Prof. Bromley bu ilaçların önümüzdeki birkaç yıl içinde kullanıma sunulacağını söylüyor.
İyimser olmak için diğer bir neden daha var: Beden ısımızda da yaşayabilen ve her yıl dünya çapında yüz binlerce kişinin vefatına neden olduğu varsayım edilen en ölümcül mantar hastalıklarından biri olan aspergillozun değerli bir sınırlaması var:
Prof. Bromley “Aspergillus’un neden olduğu hastalıklarda hastadan hastaya bulaşma görmüyoruz. Bu çok nadirdir” diyor ve ekliyor:
“Bunun manası, şayet tabiatta direncin ortaya çıkışını engelleyebilirsek, geliştirilmekte olan bu ilaçlardan kimilerini uzun vadede kullanabileceğimize dair gerçek bir umut var demektir.”
Artan dünya nüfusu, mahsulleri korumak için fungisit kullanmamız gerektiği manasına geliyor ve bu yaygın kullanım mantarların tedavilerden kaçmayı öğrenmesine yardımcı oldu.
Yeni tedavilere muhtaçlığımız var ve kimileri ufukta görünüyor.
Asıl soru, bunu gereğince süratli gerçekleştirip gerçekleştiremeyeceğimiz.
