İdeal düzeni kurmak mümkün mü? Tarihte başarısız olmuş 9 ütopya girişimi

Tarihin farklı devirlerinde beşerler “daha uygun bir toplum” hayaliyle yola çıktı. Bazıları para sistemini kaldırdı, bazıları mülkiyeti reddetti, bazıları teknolojiyi ya da doğayı merkeze aldı. Fakat bu ütopyaların birçok, idealist planların gerçek hayatla çarpışmasında yıkıldı.

1. AUROVILLE (HİNDİSTAN, 1968)

İnsanlığın birlik içinde yaşayabileceği bir kent hayaliyle kuruldu. Para yok, mülkiyet yok, din çatışması yok… Ancak ne var? Bürokrasi, Batılı sömürgeciliği tenkitleri, mahallî halkla tansiyon ve iç çekişmeler. Bugün hâlâ ayakta lakin hayal edilen “evrensel kardeşlik” ülküsüne epey uzak.

2. FORDLANDIA (BREZİLYA, 1928)

Henry Ford, araba lastiği üretmek için kendi kauçuk cennetini kurdu. Fakat Brezilya ormanları Amerikalı iş disiplinine pek uymadı. Sivrisinekler, personel isyanları, Amazon’un doğal kuralları… Velhasıl ormanda fabrika kurmak, kent kurmaktan zordu. Birkaç yıl içinde terk edildi.

3. KİBBUTZLAR (İSRAİL, 1910’LARDAN İTİBAREN)

Başlangıçta tarım temelli sosyalist kolektiflerdi. Her şey ortak: maaş, çocuk bakımı, yemek… Lakin vakitle kişiselleşme, kapitalizme geçiş ve gençlerin kaçışı sistemin temelini sarstı. Bugün kibbutzlar hâlâ var lakin birçok özel işletmeye dönüştü. Ütopya değil, nostaljik bir anı üzere.

4. CELESTIAL SEASONINGS (ABD, 1969)

Bir çay markasıyla başlayan hippi ütopyası… Bitkilerle dolu bir çiftlik, barışçıl üretim, tabiatla iç içe hayat. Lakin büyüdükçe şirketleşti, bedeller değişti. Kurucu Mo Siegel’in ruhani lideri Urantia Kitabı üzere tartışmalı metinlere bağlılığı da markanın imajını zedeledi.

5. BIOSPHERE 2 (ARİZONA, 1991)

Bilim insanlarının “kendine yeten bir dünya” yaratma denemesi. Kapalı sistemde oksijen üretimi, tarım, ömür döngüsü test edildi. Lakin cam fanusun içi kısa müddette oksijen krizi, karınca istilası ve ruhsal çatışmalara sahne oldu. Bugün yalnızca bir araştırma merkezi; ütopyadan çok deney alanı.

6. JONESTOWN (GUYANA, 1974)

Pastör Jim Jones’un liderliğinde kurulan “eşitlikçi cennet”, tarihin en karanlık trajedilerinden birine dönüştü. Başta ırklar üstü, sınıfsız bir toplum vadediliyordu. Sonu: 900’den fazla insanın kitlesel intiharı. Ütopyaların başkan kültüyle ne kadar tehlikeli olabileceğinin en çarpıcı örneği.

7. ARCOSANTI (ARİZONA, 1970)

Paolo Soleri’nin “ekolojik mimariyle kurulan sürdürülebilir şehir” hayali. Yüksek binalar yok, devasa yollar yok; minimalizm ve tabiatla ahenk var. Ancak inşaat hiçbir vakit tamamlanamadı, finansal kaynaklar tükendi. Bugün daha çok mimarlık öğrencilerinin kısa müddetli kamplarına mesken sahipliği yapıyor.

8. ZAYTUNA FARM (AVUSTRALYA, 2001)

Permakültürün kurucularından Geoff Lawton’ın modeli. Su idaresi, yenilenebilir güç, sıfır atık… Her şey mükemmeldi, fakat ölçeklenemedi. Yüksek maliyetler, çok idealizm ve mahallî halkla hudutlu etkileşim, projeyi yalnızca küçük bir etrafta tesirli kıldı. Global model olması hedeflenmişti, lakin olmadı.

9. CERRO GORDO (MEKSİKA SONU, 1997)

Kaliforniya yakınlarında, yüksek dağlarda bir küme insan, “kapitalizmden uzak, tabiata yakın” bir ömür kurmak istedi. Kendi güçlerini ürettiler, yemeklerini yetiştirdiler. Lakin sert kışlar, izolasyon ve uyuşmazlıklar her şeyi dağıttı. 2010’lara gelindiğinde koloni büsbütün boşaltıldı.