Geleceğin casusluk sistemi; Sentient

ABD’nin Colorado Springs bölgesindeki 2019 Uzay Sempozyumu’nun son oturumunda iştirakçiler, ABD Hava Kuvvetlerinde çalışmış ve ABD Ulusal Coğrafik İstihbarat Ofisinde (NGA) yönetici olan birinin konuşmasını dinlemek üzere dev bir balo salonuna özensiz dağılmıştı. Panel başlığında konuşmanın konusunun “Girişim Bozma” olduğu yazıyordu. İzleyicilerden gelen dobra bir soru panel iştirakçilerini kıvrandırana kadar sunum tıpkı başlığı üzere anlaşılmaz geliyordu.

Soruyu soran kişi, askeri topluluk ile istihbarat topluluğunun kullandığı algoritmaların dataları yorumlama ve bu tahlile nazaran aksiyona geçme bakımından ne kadar âlâ duruma geldiğini merak etmişti. Özel uydu sanayisinin, uzayda fotoğrafları çekildikten kısa mühlet sonra kargo gemilerindeki nakliye konteynerlerinin ve otoparklardaki otomobillerin ölçüsünü sayabilen yazılımlarının olduğunu belirtmişlerdi. “ABD Savunma Bakanlığının ne vakit gerçek vakitli, otomatikleştirilmiş global bir muhabere sistemi olacak?” diye sormuşlardı.

Popular Science Türkçe’nin aktardığına nazaran NGA Bilim ve Metodoloji Bürosu başkanı Chirag Parikh, “Bu kusursuz bir soru” dedi. “Bu noktada bir sürü ve aslında çok uygun zımnî karşılık var.”

Duraksadı ve koltuğunda kıpırdandı. “Sıradaki soru?” dedi, gülümseyerek. Ancak “coğrafi istihbaratın” artık nasıl yalnızca uydulardan gelen fotoğraflar manasına gelmediğini anlatarak konuşmaya devam etti. Bir vakit ve pozisyon damgası içeren her şey manasına geliyordu bu; ve tüm o ıvır zıvır bilgileri birleştirme teşebbüsü olan rastgele bir şey.

Ardından Parikh aslında o soruya karşılık verdi: Bu ne vakit yaşananları neredeyse anında anlamaya ve strateji geliştirmeye dönüşecekti?

“Şimdi değilse bile” dedi, “çok yakında.”

Sentient doymak bilmeyen bir tahlil aracı (en azından o denli olmayı hedefliyor)

Parkih, bu tipten otonom, gerçek vakitli yorumlamaya yardımcı olabilecek rastgele bir programdan bahsetmedi. Lakin Sentient halinde isimlendirilen bir teşebbüsün bu türlü kabiliyetleri var. ABD Ulusal Bilgi Toplama Ofisinin (NRO) bir eseri olan Sentient her çeşit bilgiyi yutma, geçmişi ve şimdiki vakti manaya, geleceği kestirim etme ve o geleceğin en enteresan kısımları hangileri olacaksa uyduları oraya yönlendirme kabiliyetine sahip, doymak bilmeyen bir tahlil aracı (en azından bu türlü olmayı hedefliyor).

İdealde bu durum, uydu merkezli NRO’nun iştirak yaptığı NGA üzere öteki tertiplerde çalışan insan analistlerin işlerini kolaylaştırır.

Birkaç konuşma ve sunumda yapılan muğlak imalar haricinde Sentient’e şimdiye dek bir devlet sırrı üzere davranmışlardı. Ancak birkaç yıl evvel yayımlanan dokümanlar (pek birçok evvelce bilinmeyen yahut çok saklı olarak sınıflandırılmış), programın amaçları, ilerleyişi ve eriştiği yer konusunda yeni ayrıntıları açığa çıkarıyor.

Sentient’le ilgili araştırmalar, dairenin Sentient Teşebbüsü için resmi bir rapor talebi gönderdiği 2010 yılının Ekim ayından beri devam ediyor. Bir sunumda programın Ar-Ge’sindeki birinci mihenk taşına 2013 yılında ulaşıldığı söyleniyor lakin bu mihenk taşının gerçekte ne olduğuyla ilgili ayrıntılar sansürlü. (NRO’nun Halkla Alakalar Ofisi müdür yardımcısı Karen Furgerson, The Verge sitesine gönderdiği bir e-postada hususla ilgili yorum yapmayı reddediyor.) ABD Meclisi Silahlı Hizmetler Komitesinin 2016 yılında ulusal güvenlik başlığıyla gerçekleştirdiği bir oturumda, bu bilgi güdümlü beynin süratli bir özeti de yer alıyordu lakin halka açık yapılan toplantılarda kendisinden bir daha bahsedilmedi. 2018 yılında internete yüklenen bir sunumda Sentient’in o sene devreye gireceği argüman edildiyse de Furgerson, The Verge sitesine sistemin geliştirme kademesinde olduğunu söylemişti.

Daire bu yapay beyni yıllardır geliştiriyordu

Furgerson gönderdiği bir e-postada, “NRO Sentient hakkında aleni olarak pek bir şey söylemedi zira kapalı bir program” diyor. “Ayrıca NRO açık oturumlarda nadiren Meclis karşısına çıkıyor.”

Daire bu yapay beyni yıllardır geliştirse de kamuya açık ayrıntılar ender bulunuyor. “Yüksek hacimlerde bilgi sindirip işliyor” diyor Furgerson. “Sentient olağan örüntüleri sınıflandırıyor, anormallikleri tespit ediyor ve muhaliflerin mümkün hareket güzergâhlarının iddia edilip modellenmesine yardımcı oluyor.” NRO örüntü yahut anormallik örnekleri vermese de; “füze taşınmıyor”a karşılık “bir füze taşınıyor” üzere şeylerin listede olabileceği düşünülebilir. Sentient elindeki bu varsayımlarla uyduların algılayıcılarını yanlışsız vakitte hakikat yere çevirerek hasımlığı (veya görmek istediği şeyi) faaliyet halindeyken yakalayabilir. “Sentient düşünen bir sistem” diyor Furgerson.

Fakat her şey distopik değil: NRO’nun yayınladığı dokümanlar, Sentient’in uyduları daha verimli ve üretken hale getirebileceğine de işaret ediyor. Ayrıyeten insanları samanlıkta iğne aramaktan kurtararak, derin tahlillere odaklanmalarını sağlayabilir. Ancak sorgusuz önyargılar içerebilir, kuşkulu kararlara varabilir ve insan haklarına yönelik tasalara de yol açabilir. Kapalı tabiatı sebebiyle, bu muhtemel sorunlarla ilgili fazla şey bilinmiyor.

“NRO ve İstihbarat Camiası’nın standart uygulaması hassas kaynak ve formülleri ifşa etmemek zira bu türlü ifşaatlar, muhalif ülkelerin onlara karşı koyması bakımından büyük tehlikeleri beraberinde getirir” diyor Furgerson. “Böyle kayıplar ülkemize ve onların müttefiklerine ziyan verir; ABD’nin bilgi üstünlüğünü ve ulusal güvenliğini baltalar. Bu sebeplerle Sentient’e yönelik ayrıntılar bâtın ve hakkında konuşabileceğimiz şeyler hudutlu kalıyor.”

En saklı istihbarat teşebbüslerinin kimilerini genelde uydu programları oluşturmuştu. Uzaydan imaj çeken birinci program olan Corona 1958 yılında başlamıştı ve bu uydu, atmosferden birinci fotoğraflarını 1960 yılının Ağustos ayında çekmişti. Polaroid CEO’su Edwin Land, birkaç gün sonra Beyaz Saray’da fotoğraf sinemasını makaradan çıkarıp Dwight Eisenhower’ın gözleri önüne sermişti. Sovyetler Birliği’nin hava alanlarının ve askeri tesislerinin suretleriydi bunlar.

“İşte manzaralarınız Sayın Başkan” demişti Land.

NRO’nun resmi tarihine nazaran bu büyük ifşa, direkt “keşif uydularının tasarlanması, edinilmesi ve işletilmesinden” sorumlu olan yeni bir ofisin kurulmasına yol açmıştı.

Ertesi yıl NRO resmi olarak kurulmuştu.

1970’li yıllarda daire, Hubble Uzay Teleskobu’na benzeri özellikler taşıyan “Keyhole” sınıfı uydular fırlatmaya başlamıştı fakat bunlar başka galaksiler yerine Dünya’ya hedeflenmişti. NRO’nun yörünge koleksiyonunda uçakların, füzelerin yahut başka sistemlerin test edilmesi ya da işletilmesi sırasında toplanan bilgilerin, ele geçirilen ses, metin ya da manzara bağlantılarının ve radar bilgilerinin olduğunu da biliyoruz. NRO, ABD’nin (bilinen) 150’den fazla askeri uydusundan 50 kadarını işletiyor.

NRO kurulduktan yaklaşık altmış yıl sonra gökyüzü artık aşağıya bakan ve bazıları özel istihbarat firmalarının olan öbür uydularla dolu. Bunlardan biri olan BlackSky, o uyduları kullanarak aslında Sentient’in bilinen ikizi olan bir sisteme bilgi aktarıyor.

13 Haziran 2019’da Hürmüz Boğazı’nda iki petrol tankeri taarruza uğradığında, BlackSky’ın programı uydularını faaliyete geçirdi ve patlamalardan çıkan duman hala gökyüzüne yükselirken olayın fotoğraflarını çekti. Gemilerin sürüklenen antenlerinin ve mahallî haber kaynaklarının bir durum olduğuna işaret etmesi, BlackSky analistlerinin dikkatini İran’ın yakınındaki ağır nakliye rotasına yöneltti.

İçeriden bireyler bu süreci “elden ele” biçiminde isimlendiriyor: Bir kaynaktan gelen bilgi ihbarı kullanılarak, öteki bir uydu muhakkak bir noktaya bakması için sıraya konuluyor yahut bir uydudan gelen bilgi kullanılarak öteki bir aygıt bilgi toplamak üzere programlanıyor. Bu sürecin ülkü halinde otomatik hale getirilmiş bir sistem her çeşit bilgiyi çekiyor, bunları birleştirip mantıklı bir şeye dönüştürüyor, uyduları uyumlu çalışmaları için hizaya sokuyor, bu uyduların datalarını tekrar o tahlil döngüsüne dahil ediyor, daha akla yatkın bir karara varıyor, uyduları yahut başka algılayıcıları tekrar yönlendiriyor ve tüm bu süreci tekrar ediyor.

Tüm bunlar gereğince âlâ biçimde yapıldığında, bir firma (veya istihbarat dairesi) geçmiş hakkında büyük ölçüde bilgi toplayabilir, mevcut olayları rakiplerinden daha süratli idrak edebilir ve (belki bir gün) geleceği varsayım edebilir.

Bu noktada Sentient manzaraya tekrar giriyor: NRO’dan, ordudan ve bu özel uydu firmalarından gelen ve öbür coğrafik istihbaratla (zaman ve pozisyon bilgisi olan rastgele bir şeyle) birleştirilen tüm bu imgeler, sözün tam manasıyla bir insan ordusunun inceleyebileceğinden çok daha fazlasını içeren devasa ölçüde bilgi meydana getiriyor. NRO, bilgiden oluşan bu itfaiye hortumuyla baş etmek için kısmen yapay zekaya yöneliyor. “Sentient, analistlerin büyük bir bilgi hacmindeki ‘noktaları birleştirmesine’ yardımcı olmayı hedefliyor” diyor Furgerson.

Peki Sentient bu noktaları nasıl birleştirebilir? Tam olarak bilmiyoruz. Yayınlanan evraklarda Sentient’in hangi cins bilgi kaynaklarından bilgi çekebildiği açık halde söylenmiyor lakin programın her türlü bilgiye ilgi duyduğu aşikâr. Amerikan Bilim İnsanları Federasyonunda araştırmacı ve Devlet Gizliliği Projesinin başkanı olan Steven Aftergood, “İçinde milletlerarası bağlantılardan ele geçirilen elektronik bilgiler, evvelden elde edilmiş manzaralar, insan kaynakları yer alıyor olabilir” diyor.

Emekli CIA analisti Allen Thomson daha ileri gidiyor. “Anladığım kadarıyla, niyet edilen ve istenen cevap ‘her şey’” diyor. Manzaralara ek olarak ekonomik datalar, hava durumu bilgileri, nakliye bilgileri, Google aramalarından gelen bilgiler, ilaç satın alma bilgileri ve daha fazlasının bulunduğunu söylüyor.

Özel bölümde neler olduğunu düşünelim: BlackSky 25’i aşkın uydudan, 40.000’den fazla haber kaynağından, 100 milyon taşınabilir aygıttan, 70.000 gemi ve uçaktan, sekiz toplumsal ağdan, 5.000 çevresel algılayıcıdan ve binlerce Objelerin İnterneti aygıtından data alıyor. Gelecekte, Dünya’yı gözlemleyen uydu sayısını 60’a çıkarmayı planlıyor. Tüm bu bilgiler, tiplerine nazaran farklı sürece çizgilerine gidiyor. BlackSky, bir haber makalesinden insanları, yerleri, tertipleri ve anahtar sözleri çıkarabiliyor. Bir manzaradan, zelzeleden sonra hangi binaların hasarlı göründüğünü belirleyebiliyor. İşlenen lakin hâlâ benzeşmeyen tüm bu datalar, BlackSky CTO’su Scott Herman’ın “dev bir analitik kaynaştırma mimarisi” olarak isimlendirdiği şeye gidiyor. Bu mimari onları kesimlerin toplamından daha fazlası olan bir şeye dönüştürmeye çalışıyor, uydulara bununla ilgili ne yapacaklarını söylüyor ve olaylar evvelce belirlenen belirli ölçütleri karşıladığında insan analizcileri uyarıyor.

“Sentient’in tam olarak hangi noktaya ulaştığı yahut ulaşacağı belirli değil.”

BlackSky, gerçek hayatta bunları Rus jetlerinin pozisyonlarını takip etmek için kullanabilir. Rus ordusunun uçaklarını park ettiği yerlerin imgeleri şirkette var ve şirket farklı tip uçakların kabataslak hallerini biliyor.

Şirketin ayrıyeten pikselleri seçerek, daima birlikte belirli bir kalıbı gösteren biçim tanıma algoritmaları var. Bu algoritmayı ayarlayarak, MiG Fulcrum ve Foxhound uçakları üzere Rus jetlerinin ana sınırlarını çıkarabilir. Uydu imgelerini bu algoritmaya koyduğunuzda, o uçaklardan kaç adedinin pistlerde durduğunu öğrenebilirsiniz. Bu ölçünün kıymetini (“Aleisk’te 45 Fulcrum var lakin Krimsk’te hiç yok”un gerçekte ne manaya geldiğini) anlamak için çok daha fazla bilgi gerekiyor. Sistemin, evvelki müşahedelerden belirlemiş olabileceği jet demografiklerinin geçmişini bilmesi gerekiyor. Ne kadar sık uçtuklarına ve uçtukları yere dair bilgi toplayabilir ve hatta Aleisk civarında rastgele bir gerginlik ya da hareketlilik olup olmadığını öğrenmek maksadıyla haberlere bakabilir: Sistem artık müşterilerinin muhtaçlık duyduğu bilgiyi toplaması için gerçek vakitli uydularını tam olarak nereye yöneltmesi gerektiğini biliyordur.

BlackSky aslında daha yeni başlıyor ve kendi uydularını fırlatalı çok olmadı. Sisteminin sonuncu muvaffakiyetinin ve işe yararlılığının hala kanıtlanması gerekiyor. Ayrıyeten mevcut bilgilere nazaran Sentient’in misal sisteminin ne kadar uzakta olduğu da belirli değil. Thomson sistemin daha göz alıcı maksatlarının hâlâ amaç olduğundan şüpheleniyor. “Sentient’in tam olarak ne kadar uzağa gittiği yahut gideceği muhakkak değil” diyor.

“Geniş bir ölçekte başarılı biçimde uygulansaydı, muhakkak büyük bir gelişme olurdu” diyor Thomson “ama bunun nitekim olduğunu gösteren rastgele bir işaret görmedim.”

Sentient hâlâ erken evrelerde takılı kalmış olsa dahi; bu türlü bir şeyin var olması bile mahremiyet uzmanları için bir sürü tehlike işareti manasına geliyor. Algoritmalar nitekim çalışıyor mu? Hangi istikametlere sapma eğilimi gösteriyorlar? Ne kadar yanılgılı müspet paha üretiyorlar? “Sentient milyar dolarlık uydularımızla ne kadar boşa kürek çekecek?” diye soruyor Aftergood. “Sentient bizi yanlış yola götürebilir ve bunun meydana getireceği etkiyi düşünmek zorundayız.”

NRO, Sentient’in insanları sürecin büsbütün dışında bırakmadığını ve içinde bulunduğu durum üzerinde bir çeşit denetim imkanı sağladığını belirtiyor. “İnsanları döngüde tutup istihbarat bilgi ve bilgilerini denetlemelerini sağlamak, algoritmanın performansını izlemenin değerli yollarından biri” diyor Furgerson. “Sentient insan yardımıyla makineden makineye hakikat gerçekleşen bir öğrenme sistemi.”

Silikondan mana çıkarmasını istediğinizde, onu gerçek tipte datayla eğitmeniz gerekiyor

Şirketinin çalışmalarından bahseden Herman, silikondan mana çıkarmasını istediğinizde onu yanlışsız tipte datayla eğitmeniz gerektiğini söylüyor. Algoritmaların radyo kulelerinin neye benzediğini öğrenmesini istiyorsanız fakat onlara yalnızca güneş ışığı altındaki radyo kulelerini gösterirseniz, “kulenin yanında siyah gölge” olduğunu ve bunun temelinde kulenin kuleliğinin ayrılmaz bir modülü olduğunu düşünürler. Daha sonra bu türlü bir yapının bulutlu havada çekilmiş manzarasına bakarlarsa onu hiç tanımazlar.

Bu genel bir örnek olsa bile daha üzücü olanlarını hayal edebilirsiniz; “Bomba” sözünün terörist planlarla bağlı olduğunu öğrenen lakin “bombayı patlattı”nın olağan bir söz olduğunu hiç öğrenmeyen yazılım üzere. Aslında Yapay Zeka’nın başka alanlarda bilge yahut tarafsız olduğu kanıtlanmış değil; bu da genelde beyaz olmayan bireyleri inciten bir şey. Örneğin Amazon’da yüz tanıma yazılımı bayanların ve koyu ciltli insanların cinsiyetlerini tanımakta daima başarısız olmuştu. Analitik firması Palantir, New Orleans polis kuvvetleri için iddia yürüten bir kolluk programı geliştirmiş ancak birtakım raporlara nazaran yazılımı, maksattaki azınlıkları adil olmayan biçimde gaye alan bilgilerle beslemiş.

Sentient’in içerisinde hangi yanılsamalar gizleniyor olabilir? Eğitiminde kullanılan datalar nasıldı? Vardığı kararları kim ve nasıl onaylıyor? Şu an bu yanıtlar şeffaf olmasa da Aftergood üzere mahremiyet gözlemcileri sorularını sormaya devam ediyor. “Bunlar, Sentient’in kendi destekçileri yahut sermayedarlarının sormasını yahut cevaplamasını istemediğiniz sorular” diyor Aftergood.

Sentient’in kimi ve neyi izlediğine yönelik sorular da tıpkı ölçüde ısrarcı ve neredeyse cevaplanamayan sorular. Ancak programın nereyi gözetliyor yahut gözetlemiyor olabileceğine dair birtakım ipuçları var. NRO gibilerce kullanılan casus uydular, esasen Birleşik Devletler hudutlarının ötesindeki dünyaya odaklanma maksadını taşıyor. Ayrıyeten NSA ve CIA dahil öbür istihbarat dairelerinin bilakis NRO, ülke içinde değerli bir casusluk skandalı yaşamadı. Yakın vakit evvel halk ortasında kurumla ilgili rahatsızlık yaratan en büyük olay, NROL-39 uydusunun fırlatılmasında kullandığı vazife amblemiydi: Amblemde Dünya’yı; temelinde da Kuzey Amerika’yı ağzıyla emen dev, sarı bir ahtapot betimleniyor. Dokunaçları gezegeni sarıyor. Kafadanbacaklının altında bir kemer oluşturan “HER ŞEYE ERİŞİRİZ” sözleri gülümsüyor.

Amblemin önermesine rağmen, NRO ve Sentient’in genel olarak ulaşmaması gereken birtakım yerler var. Gökyüzünde olduğu üzere yeryüzünde de Amerikan vatandaşlarını devletin makul olmayan arama ve el koymalarından koruyan kanunlar var. “Mevcut legal rejimde, ABD içerisinde Sentient kaynaklı bilgi toplama faaliyetlerinin olmaması gerekiyor” diyor Aftergood. “Eğer olursa elbette mahremiyet ve insan haklarıyla ilgili kaygılar doğurur. Ayrıyeten toplanan bu bilginin nasıl kullanıldığı ve depolandığı üzere mevzuyla alakalı bir sürü soru işareti ortaya çıkar. Lakin şu an en baştan toplanmaması gerekiyor.”

Yurtiçindeki mümkün gözetmelerle ilgili sorulara cevaben sözcü, NRO’nun istihbarat topluluğunun en kıymetli yönergesine riayet ettiğini belirtiyor: Öteki uygulanabilir kanunların yanısıra 12333 sayılı ABD Başkanlık Kararnamesi‘ne. Bu özel kararname, ABD’de yaşayan şahıslarla ilgili ne vakit istihbarat “toplanacağının, tutulacağının ve dağıtılacağının” sonlarını belirliyor; toplayanların düzgün bir tarz takip etmesi koşuluyla. Lakin kararnamedeki bu “ABD’yi rahat bırakma” siyasetinin istisnalarından birinin, “Birleşik Devletler’deki belli bireylere doğrultulmadan, gökten toplanan bilgilerle” elde edilen istihbaratlar olması dikkat alımlı.

Sırf gözetlemek için gözetlememeleri gerekiyor

Fakat 12333 Sayılı ABD Kararnamesi, istihbarat dairelerinde uygulanan unsurların hudutlarını çiziyor ve son yıllarda tomurcuklanan özel Dünya müşahede firmalarına birebir biçimde uygulanmıyor. BlackSky da bunlardan biri. Şirketler teleskoplarını neredeyse istedikleri yere doğrultabilir. ABD hükümeti belirli bir alanın fotoğraflanmasını yasaklayıp “deklanşör kontrolü” uygulama hakkını gizli tutsa da hiç bu türlü yapmış değil (ABD hükümeti bazen “çek karşılığı deklanşör kontrolü” olarak bilinen bir uygulama yoluyla bir alan için özel erişim satın alıyor). Özel şirketlerin halka ve öbür ülkelere fotoğraf satabileceği çözünürlükler üzerinde sonlar bulunuyor.

Maxar, Planet ve BlackSky üzere firmalar temel prestijiyle çek defteri gereğince şişkin olan rastgele birinin satın alabileceği imgeler çekiyor; buna NRO üzere tertiplerin yanısıra siz de dahilsiniz. Hal böyleyken, Aftergood üzere araştırmacıların hâlâ çözmeye çalıştığı kimi değişik hukuksal sorular akla geliyor: NRO ABD’yi gözetlemekle ilgilenseydi ve konutunuza odaklanmak için uydularını istediği üzere kullanamasaydı, bunun yerine yalnızca özel bir firmadan konutunuzun imgelerini satın alabilir miydi?

NRO, ticari dataların Sentient’teki rolüne ait özel bir karşılık sunmadı. Ama Aftergood, ödeme yapılan bilgilerde de hudutların bulunması gerektiğini söylüyor. “Yapacakları şeyin bir halde misyona yönelik olması gerekiyor” diyor Aftergood. “Sırf gözetlemek için gözetlememeleri gerekiyor.”

Sentient’in yaptığı gözetleme şimdilik kapalılığını koruyor. Bu düşünme sistemi yalnızca güvenlik müsaadesi bulunan bireylere konuşuyor lakin Thomson’un söylediği üzere neredeyse her şeyi dinliyor olabilir.