Beynimiz bir şeyin gerçek olduğunu nasıl biliyor?

Beyniniz hayal gücü ile gerçekliği harmanlıyor; bazen bunu gereğinden fazla âlâ yapıyor. Birisini gördüğümüze ya da duyduğumuza bir halde inanıyoruz. Pekala bundan nasıl emin olabiliriz?

“Algıladığımız kadar, gerçeklik algımızı da yaratırız”

Popular Science Türkçe’nin aktardığına nazaran sinirbilimciler ayrıntılar üzerinde tartışabilse de birçok, algının (özünde duyusal bilgileri işleyip, dengeli bir tecrübe meydana getirme şeklimizin) etrafımızdaki dünyayı pasif formda algılamanın bilakis faal bir gerçeklik inşasını kapsadığını kabul ediyor.

Mesela işlek bir yol gördüğünüzde, o gerçekliği faal halde yaratıyor ve duyularınızdan gelen bilgiyi (vınlayan otomobillerin gördüğünüz hallerini ve duyduğunuz seslerini) geçmişteki tecrübelerinizle (bu ünlü bulvarda yürümüş olduğunuzu bilerek) birleştiriyorsunuz. Caddenin aşağısına hakikat hızlanan otomobillerin gerçek olduğunu çabucak anlamak, inançta kalmanıza yardımcı oluyor.

Bu gerçekliği deneyim etme modeli verimli olsa da dört dörtlük değil: Beynimiz bazen yanlış algılayabiliyor. Kelam konusu ihtilaf, College London Üniversitesinde İmgelem Gerçeklik Laboratuvarında baş araştırmacı olarak çalışan Dijkstra’nın geçenlerde Neuron bülteninde yayımlanan son makalesinde incelediği bir şey.

20’nci yüzyılın başlarında yaşamış bir psikolog beyinleri nasıl kandırdı?

Çığır açan psikolog Mary Cheves West Perky, Dijkstra’nın çalışmasının büyük bir kısmına ilham olmuş. Perky 1910 yılında hayal etme ve algı üzerine yayımladığı ufuk açan makalesinde, deneklerden boş bir duvar üzerinde cisimleri (kırmızı bir domates, yeşil bir yaprak vb.) canlandırmasını istemiş. Perky, boş üzere görünen bu alanda tıpkı cisimlerin zar sıkıntı görünen imajlarını bilinmeyen bir biçimde duvara yansıtmış.

Durumdan bihaber olan denekler, algılanan bu cisimleri yansıtımlar yerine hayal güçlerine atfetmiş. Perky’e nazaran “Hayal gücünün imajı, gündelik hayatın algısıyla çokça ortak noktaya sahip olmalı.”

Bir asırdan uzun mühlet sonra pek çok araştırmacı, hayal gücü ve algılamanın bir ortada çalışarak gerçeklik algımızı meydana getirdiğine inanıyor. Pekala beynimiz neyin gerçek olduğunu ve neyin olmadığını nasıl biliyor? Bu karşılık Dijkstra’nın yeni araştırmasında olabilir.

21’nci yüzyılın beyinlerini test etmek

“Sonuçların daha karmaşık ve nüanslı olmasını bekliyorduk” diyor Djikstra.

Oysa işlevsel manyetik rezonans görüntülemeyle (fMRI) ölçülen beyin taramaları, Dijkstra’ya net şeyler söylemiş: İğsi grus’taki faaliyet düzeyi, kişinin bir imajın gerçek olduğuna inanıp inanmadığını haber verebilir. Şakakların ardında, beynin her iki tarafında pozisyonlu olan bu bölge, yüzleri ve cisimleri tanımada kıymetli bir rol oynuyor fakat gerçeği düzmeceden ayırma istikametindeki potansiyel kabiliyeti, sinirbilimcilerin evvelden farkında olmadıkları bir şeydi.

Çalışma, Perky’nin deneyinin çağdaş hali üzere. Djikstra ve meslektaşları bir duvara meyve ve öbür cisimler yansıtmak yerine, iştirakçilerden ekrandaki bir küme köşegenel çizgisi zihinlerinde canlandırmalarını istemiş. Bu sınırlar daha sonra bir ayra aracılığıyla fMRI makinesine yansıtılmış. (Köşegenel çizgiler üzere kolay biçimlerin kullanılması, deneklerin neyi canlandırabildiklerinin daha kolay kestirim edilmesini sağlamış. İnsanlardan bir yaprak hayal etmeleri istendiğinde, zihinlerinde çok sayıda biçim ve renk canlandırabilirler.) Bu köşegenel çizgiler, gerçeği hayal gücünden ayırt etmeyi zorlaştırsın diye gürültülü bir art planın (TV’deki karıncalı manzarayı düşünün) önünde gösterilmiş.

Birisi yansıtılan gerçek çizgileri gördüğünde bu kişinin iğsi girusunda meydana gelen faaliyet, o köşegenel çizgileri yalnızca hayal ettiğini bildiği vakte nazaran daha güçlü olmuş. İştirakçiler bu yansıtılan çizgileri gördüğünde, beynin ön kısmında bulunan ve beyin ağları ortasında bir nevi merkez vazifesi gören prefrontal korteksin ön insulasında da faaliyet artışı gözlenmiş.

Fakat biri hayali çizgileri gerçek çizgilerle karıştırdığında ve aslında hafif bir halüsinosyon gördüğünde, güya gerçeğini görmüş üzere hem iğsi girus hem de ön insula bölgeleri devreye girmiş.

Beynin “gerçeklik eşiği”

Bu sonuçların akabinde Dijkstra ve araştırma grubu, zihinde canlandırılan ve algılanan sinyallerin birleşerek bir “gerçeklik sinyali” meydana getiridiğine karar vermiş. Kelam konusu sinyal gereğince güçlü olduğunda “gerçeklik eşiğini” aşıyor ve algıladığımız şeyi objektif bir gerçeklik olarak algılıyoruz.

Dijkstra iğsi girustaki faaliyetin, bir şeyin bu gerçeklik eşiğini açıp açmadığını belirlediğine inansa da araştırmasının erken kademelerde olduğunu söylüyor. Durumun tam karşıtı olabileceğini ve prefrontal korteksteki faaliyetin “bazı öbür sinyallere nazaran bir şeyin gerçek olup olmadığına” karar verip, sonrasında bunu “iğsi girusa geri besleyerek tecrübesi zenginleştiriyor yahut olayı daha canlı hissettiriyor olabileceği” söylüyor.

Beyin taramalarının ötesine bakmak

Bu gerçek eşiğinin nasıl geçildiği kıymetli. Örneğin iğsi girustaki faaliyet ile halüsinasyonlar ortasında nedensel bir temasın kanıtlanması, gelecekteki tıbbi pratisyenlerin beynin bu kısmını uyararak şizofreni ve öbür beyin bozukluklarını tedavi etmeye çalışmasını sağlayabilir.

İnsanların neden var olmayan cisimleri gördüğüne ışık tutmakla kalmayan araştırma, neden bazen gözlerimize inanamadığımızı açıklamaya da yardımcı olabilir. Dijkstra Hollanda’dan Londra’ya birinci taşındığında, mahallede yürürken uzakta bir yaratık görmüş. Yalnız dolaşıyor olsa da bunun bir köpek olduğunu varsaymış. “Çok şaşırmıştım. ‘Sahibi nerede?’ diyordum, nitekim bir köpek görmüştüm.” Şayet dönüp gitmiş ve gerçekliğini sorgulamamış olsaydı, aslında yeni kentini meskeni bellemiş 10.000 civarı tilkiden birini görüyor olduğunun farkına varmayabilirdi. Dijkstra bir anlığına geçmiş deneyimleriyle uyuşmayan bir şey olduğunu algılamış, var olmayan bir şey görmüştü.

Araştırmalarının geleceği konusunda ise Dijkstra, hayal güçleri canlı olan bireylerin halüsinasyon görmeye daha yatkın olup olmadıkları üzere algılamayla ilgili yanıtını bulmayan bir sürü soru olduğunu söylüyor. Bu alanda, gerçek olduğuna inandığınız şeye devamlı meydan okumak kıymet taşıyor. “Çok mantıklı görünen, pek çok şeyi açıklıyor üzere duran çok hoş bir fikriniz olabilir lakin sonrasında büsbütün yanlışlı olduğunu ortaya çıkabilir” diyor. “Bunda da bir sorun yok zira hala ilerleme kaydediyoruzdur.”