UPSD’nin 18 yıllık başkanlığını yapan gazetemizin yazarı ve sanatçı Bedri Baykam: ‘Haksızlıkların sesi olduk’
UNESCO’nun bünyesinde, 1989 yılında kurulan Memleketler arası Plastik Sanatlar Derneği (UPSD), 15 Aralık’ta yeni liderini seçti. Derneğin 18 yıllık başkanlığını yürüten gazetemizin müellifi Bedri Baykam, misyonu sanatçı Denizhan Özer’e bıraktı. UPSD’ye lider seçilen Özer’in idare heyetinde Murat Havan (Başkan Yardımcısı), Nebahat Karyağdı (Genel Sekreter), Melik İskender (Sayman), Suat Arıkan (Galeri Sorumlusu), Hülya Küpçüoğlu ve Mehmet Özenbaş yer alıyor.
Yapılan genel konseyde “onursal başkan”lığa kıymet görülen gazetemizin müellifi Bedri Baykam’la, UPSD’deki 18 yılını konuştuk.
18 yıllık UPSD Başkanlığı… Nasıl başladı süreç?
Ve bu kurumu biz 1989’da kurduk. Kurucu sekiz sanatkardan biriyim. Hüsamettin Koçan, Mehmet Güleryüz, Bünyamin Özgültekin, Handan Börüteçene, Beril Anılanmert, Alaattin Aksoy, Yusuf Taktak ve ben. Daha sonra ortada benden sonra bizim o devirden sonra lider Mehmet Güleryüz’dü kuruluş basamağında. Sonra Hüsamettin Koçan oldu. Sonra Güleryüz’ün bir devri daha oldu. O periyotta lider yardımcılığı yapmıştım. 1997-99 ortası Nilüfer Ergin başkanlık yaptı. 2006’dan itibaren ben lider oldum. UPSD, benim çok kıymet verdiğim, bedel verdiğim bir kurum.
‘PROTEST BİR DURUŞ’
Başkanlığınız periyodunda neler yaşadınız?
UPSD olarak bizim bir şanssızlığımız var, benim başkanlık dönemim bilhassa. AKP periyodunda UPSD başkanlığı yaptım. AKP 22 yıldır Türkiye’de iktidar, ben de bu 22 yılın 18 yılında UPSD başkanlığı yaptım. Toplumsal demokrat bir iktidarla çalışsaydık çok daha hoş şeyler yapabilirdik. Sanat uğruna daha değerli adımlar atabilirdik. Gerçekten belediye seviyesinde işbirliklerimiz, İmamoğlu’nun İstanbul’daki kültüre getirdiği hareketlilik ve değer verdiğimiz atılımlarla daha hoş şeyler olmaya başladı.
Biz ne yaptık bu mühlet boyunca? Atatürkçü, sağlam protest duruşumuzla öteki demokratik kitle örgütleriyle birlikte; demokrasi, insan hakları, öldürülen muharrirlerimiz, sansürlenen stantlar, kapatılan yayınlar… Bunların hakkını aradık. Bu haksızlıkların sesi olduk. Bu yapılanlara reaksiyon veren bir sanat kurumu olduk.
Türkiye’de 20 yıldır Contemporary Istanbul var. Fuarları Türkiye’de başlatan UPSD’dir 90’lı yıllarda. Genç Aktiflik Sergileri’ni başlatıp genç sanatkarlara imkân tanıyan ve topluma kazandıran UPSD’dir. Bu stantlara katılanlar ortasında Genco, Nuri Bilge Ceylan üzere isimler de vardır. Bu işlevimizi, bütün bu hayat bağlarının ve oksijenlerimizin kesilmesine karşın sürdürdük. UPSD’nin gurur duyarak sürdürdüğü haldir.
Yayınlarımız var. Onları da devam ettirdik. Mesela Çanakkale Zaferi’nin 100. yılında, “Azgın Suların Boğazında, Mevt Siperlerinin Koynunda” isimli bir stant yaptık. Onu kataloglu yaptık.
Mesela, çok kıymet verdiğim “Çeyrek Asırdan Taşanlar: UPSD 1989-2013” kitabı. 24. yılımızda bu kitabı yayımladık. Çok masraflı, çok hacimli bir iş. Bunu derneğe yük olmadan, Piramid Sanat üzerinden yayımladık. Derneğin en kapsamlı, bütün eforlarını içeren, kalıcı bir yayın oldu. Bu kitapta “Mehmet Aksoy’un Heykeli Kalıcı Bir Sanat Yapıtıdır Yerinden Kaldırılamaz” üzere yaptığımız bütün konuşmalar var. Ben bıçaklanmadan evvel yapmıştık o toplantıları ve konuşmayı. Beni bir haftadır takip eden, yobazlığını saklamayan biri tarafından bıçaklandım ve mevtin köşesinden döndüm. İki hafta hastanede yattım, iki hafta meskende dinlendim ancak yazılarıma, televizyon kavgalarıma devam ettim. Bizi mahpusa atabilirler, öldürebilirler, bıçaklayabilirler lakin yolumuzdan çeviremezler, korkutamazlar. Ama bunun üzere kalıcı yayınlara çok ehemmiyet verdik. Ürettiğimiz direnişin, reaksiyonun, önerdiğimiz yolun bir dokümanı, arşivi gelecek nesillere kalan izleri olması lazımdı.
‘MANZARA İZLER ÜZERE İZLEDİ’
Bakanlık seviyesinde münasebetleriniz nasıldı?
Sonuçta bir kültür derneği iseniz ister istemez hükümetle, bakanlıkla bağlantınız olması lazım. Olağanda de AKP, sonuçta bir devlet bütçesi kullanıyor Kültür Bakanlığı’nda. Daha doğrusu Turizm ve Kültür Bakanlığı’nda. Mehmet Nuri Ersoy turizmci olduğu için olaya daha çok turizm faaliyetleri dünyası ve fırsatları olarak bakıyor.
Bir devir Ertuğrul Günay Kültür Bakanı’ydı. Onun devrinde dedim ki “Ya Ertuğrul Günay, benim mensubu olduğum partidendi bir vakitler, kendisiyle natürel ki tanışıklığımız, çok yakın olmasa da dostluğumuz vardı, herhalde yeterli bir diyaloğumuz olur.” Onun bakanlığında bile işbirliğimiz olamadı. Günay, tüm ısrarlarımıza karşın bize bir hakikat dürüst yapan görüşme imkanı tanıyacak randevu bile vermedi. Turizm ve Kültür Bakanlığı’nı, AKP Genel Merkezi’nin bir kesimi olarak görmüyorum, Cumhuriyetin bütçesini kullanan bir bakanlık olarak görüyorum, doğal olarak.
Peki Mehmet Nuri Ersoy ile bir görüşmeniz oldu mu?
6 Şubat 2019’da bir randevumuz oldu. Görüştük, lakin ben o gün o toplantıya gittim ancak gitmiş sayılabilir miyim bilmiyorum.
Ne demek istiyorsunuz?
Mesela o görüşmeye biz Dünya Sanat Günü’nü kurmuş bir dernek olarak gittik. Ben hem UPSD, hem de Milletlerarası Sanat Dernekleri’nin dünya lideriydim. Türkiye’nin başlattığı bu olay 2011’de Meksika’da kabul edildi ve dünya sanat birlikleri dünya sanat gününü kabul etmişti ve tüm dünyada kutlanmaya başlanmıştı. UNESCO tarafından kabul 2019’da oldu. Ben Ersoy’a bütün bu olanları heyecanla anlatırken, o, bana hiçbir olumlu yahut olumsuz renk vermeden ve hiç konuşmadan, hiçbir soru sormadan, yalnız ufukta bir görüntüyü seyreder üzere beni dinledi, bir mühlet sonra “Benim diğer bir randevuya yetişmem lazım. Görüşmek üzere düzgün günler dedi” ve gitti. Yani karşınızdaki kişi size negatif bir reaksiyon verebilir, neden sanatla uğraşıyorsunuz diye sorabilir, bunlar boş şeyler diyebilir, güzel yapmışsınız diyebilir, kızabilir, tebrik edebilir… Sıfır, hiçbir reaksiyon yok. Ömrümde öteki bu türlü bir olay yaşamadım. Hiç unutmayacağım.
‘ARTİSTLİK YAPMA’
AKP’nin de biraz kültür ve sanata bakışını yansıtan bir yaklaşım diyebilir miyiz?
PİPPA BACCA…
Dünya Sanat Günü’nün öyküsünü sizden dinlemek isteriz…
Dünya Sanat Günü nereden çıktı?… Anneler Günü var, Babalar Günü var, Tiyatro Günü var, Barış Günü var… Nasıl olur da Dünya Sanat Günü yok, dedik. Meksika’ya Ulusararası Sanat Derneği’nin toplantısına giderken “Ne olabilir” diye düşündüm, Leonardo Da Vinci’nin doğum gününü önerdim, UPSD Yönetim Kurulu kabul etti. Ulusararası Sanat Derneği’nin genel konseyinde bunu 10 ülkeye kabul ettirdim, genel heyete sunuldu ve oybirliğiyle kabul edildi. Sanat dernekleri nezdinde 2012’den itibaren kutlanmaya başladı. Ulusararası Sanat Derneği’nin idare konseyine girmeden evvel Avrupa idare kurulan girdim. 2015’teki 18. Dünya Sanat Birlikleri Genel Konseyi’nde kararım büsbütün bırakmaktı. Ancak o denli baskıyla karşılaştık ki öbür ülkelerin liderleri benim lider olmam istendi. Ve bu iş için iki yıldır hazırlanan Slovakya Başkanı varken, beni zorla aday yaparak Dünya Başkanı seçtiler. Ve bütün bu sorumluluklarımızdan kurtulalım, kendi işimize bakalım derken dev sorumluluklarla döndük. Daha sonra UNESCO’ya teklif ettik Dünya Sanat Günü’nü. Nisan 2019’da UNESCO’da kabul edildi ve onaylandı. Bunun Türkiye’den çıkmış olması hoş bir şey.
Türkiye’nin Ulusararası Sanat Derneği’nde 7,5 yıl Dünya Başkanlığı yapması da itibarı için çok kıymetli. Zira 2008’de, ben vazifeye geldikten iki yıl sonra İtalyan sanatçı Pippa Bacca Türkiye’ye geldi. Maalesef katledildi ve hepimiz hem müthiş üzüldük hem de yerin tabanına battık. O periyot biz Türk ve İtalyan sanatkarlara davet yapıp, Pippa Bacca’yı anma standı düzenledik. O acıyı hiçbir vakit dindirmez lakin Türkiye’nin o makus imajı biraz da olsa hafifletir diye düşündük.
Dünya Başkanlığı’nı salgın yüzünden iki periyot yapmak durumunda kaldım. O devir de şunu yaptık, Ulusararası Sanat Derneği’nin ABD şubesinin var olmasını ve Ulusararası Sanat Derneği’ne girmesini sağladık. Sürdüdüğümüz ilgilerle Hindistan’ı da kazandırdık. Bunun üzere birçok ülkenin bu derneğe girmesini sağladık.
Dünya Sanat Günü logosunu da, bir Türk dizayncı Yaşar Yongacı’ya yaptırdık. Ve bu logonun kullanımını müsaadeye doğal tutmadık. Hür bıraktık. Okullarda, sanat merkezlerinde, nerede yaparsanız yapın özgür dedik, herkese ilişkin dedik. Böylelikle Pakistan, Hindistan, Bangladeş’te bile beşerler Dünya Sanat Günü’nü kutlamaya başladı. Bu da benim yıllardır uğraş ettiğim, sanatın beş büyük ülkesinin monopolünden çıkması yolundaki kıymetli bir tamamlayıcı oldu.
‘UPSD’Yİ KÜLTÜR BAKANLIĞI’YLA KARIŞTIRIYORLAR’
Maddi olarak zorluk yaşadınız mı?
Bir yandan kira ödemek lazım, işçi sarfiyatları, resmi masraflar, vergiler… Bunları aidatlarla götürüyoruz. Derneğe üye olan sanatkarlar aidat istendiğinde soğuyorlar. Yani sanatkarlar “Para isteme benden buz üzere soğurum senden” diyorlar. Aidatlara değerli diyorlar lakin bir derneğin herşeyden evvel var olması lazım.
UPSD’nin kira meseleleri oluyor. Şişli Belediyesi’nin kiracısıyız, sağ olsunlar artık bağlantımız hoş, bize yardımcı oluyorlar. Mesela ben güçlü kurumlara, şahıslara davet yaptım. “2021’de benim son dönemim olacak, bir daha aday olmayacağım” demiştim. Yaptığımız davette kullanmadığınız ve vakıflara hibe ettiğiniz yüzlerce bina var. “Bir binanızı, İstanbul’da UPSD’ye hibe edin, derneğin merkezi orada olsun, isminiz da sonsuza dek orada yaşasın” dedim. Kimseden bu türlü bir dönüş olmadı. Lakin pes etmedim. Artık istemem daha kolay olur zira artık lider değilim. Zira Türkiye’de, “Acaba kendi çıkarına mı kullanır?” önyargısıyla çok hareket ediliyor.
Ben mesela 18 yılda UPSD ve onunla kontaklı olarak dünya başkanlığına, memleketler arası sanat derneklerine yaptığım yüzbinlerce saatin karşılığında bir maaş almadım. Bu büsbütün istekli ve cebinden para harcayarak yaptığın iş. Sevgili sanatkarlarımıza da kızmıyorum, bu refleksler olağan. Türkiye üzere bir ülkede sanatın hiçbir öncelik teşkil etmediği, burjuvalarımızın da meyyit sanatkardan “Ne kadar değerli fotoğrafını alırsam o kadar önemliyim” yaşayan sanatkardan da “Ne kadar ucuza kapatırsam o kadar zekâmı ve düzgün iş insanlığımı kanıtlamış oluyorum” diye kendilerini kaybettikleri bir ortamda, sanatkarların dernek aidatı bile ödemekten imtina etmelerini anlayışla karşılıyorum. Ortam bu türlü. Ne devlet geliyor ne de belediye peşinden koşuyor. Stant yapmak için koşarlar lakin eser almak öbür bir şey. Belediyelere de söylüyorum, önemli olan bu yapıtların alınması.
Şöyle söyleyeyim, Cumhuriyet kurulmadan iki hafta evvel, 14 Ekim 1923’te Ankara’da Türk Ocağı’nda birinci ulusal fotoğraf standımız açılıyor. Biz de Cumhuriyetin 100. yılı coşkuyla kutlanacak, çok büyük stantlar açılacak, büyük sanat aktiflikleri düzenlenecek diye umuyorduk ve biz de bir şeyler yapalım dedik. “100 Yıl Perspektifinde Sanat: Türkiye’de Çağdaş ve Çağdaşın Serüveni” standını açtık. Stantta Cumhuriyet öncesi yapılan stantta var olan yapıtlardan bir tanesi bizim standımızda yer aldı. Belkıs Mustafa’nın “Küçük Kavun ve İncir” resmi. Atatürk orada diyorki siyasetçilere “Milli hükümetin merkezine büyük bir ümit ile gelmiş gerçek ve acı mahrumiyetlere karşın sanatın şulesini söndürmemek için çok fedakârlıkla çalışan ressamlarımızın buradan kırgın olarak dönmemeleri hepimizce arzulanır ve gereklidir.” Yani Atatürk diyor ki, Yalnız alkışlamayın, yalnız şarap içmeyin, fotoğraf alın diyor. Türkiye, insanların ve devletin sanata karşı ellerini ceplerine atmasını az bilen bir ülke. Son vakitlerde oldukça gelişme oldu ancak kendini son 10-15 yılda çağdaş sanat koleksiyoneri olarak lanse eden sevgili koleksiyonerlerimizin ve üst katmanların bir kısmı da “Ben Türk resmi artık toplamıyorum, siz hâlâ annenizin liginde misiniz?” der üzere, yüzbinlerce ya da milyonlarca pahasındaki yabancı resme yatırım yaparsam o kadar şanım parlar diye düşünüyor. Türk sanatçılarını ikinci ligde görmek, küçük görmek yüz kızartıcı haline kapıldılar. Sonuçta sanatkarlarımızın birilerine kızmaları lazım. Bize diyorlar ki “Efendim UPSD yurt dışına kaç kez stant çıkardı?” Kolay bir şey değil, bütçe işi bu. UPSD, idari sekreter, kira ve varoluş gayretiyle meşgul. Bütün gayretlerimize karşın devletin bütçe konusunda açmadığı hususlar bunlar. Beşerler genel olarak UPSD’yi Kültür Bakanlığı’yla karıştırıyorlar. Kültür Bakanlığı’ndan beklemesi gereken şeyleri UPSD’den bekliyorlar. Zati bir şey beklemeyeceklerini biliyorlar ki yük bizim sırtımıza biniyor.
‘KATKI VERMEYE DEVAM’
Yeni lider Denizhan Özer oldu. Nasıl bir yeni periyot görüyorsunuz?
Denizhan Özer, son birkaç periyot idare heyetindeydi. Ben kendisine devretmeyi ben istedim, önerdim. O da “Başka bir aday olmazsa ve kazanırsa kabul ederim” dedi. Onun yönetim kurulu süreçlerinden önemli deneyimi var. Yabancı lisanı çok uygun. Bu çok değerli zira milletlerarası kongrelere gittiğinizde dünya ile konuşmanız lazım. 15 Aralık 2024’te yapılan genel şurada yüksek alkışlarla kabul edildi.
Sağolsunlar beni o genel heyette onursal lider ilan ettiler. Elimden geldiği kadar, fırsat olduğunda katkı vermeye devam edeceğim, savunmaya devam edeceğim. Piramid Sanat grubu de her vakit olduğu üzere size lojistik takviye de verir işbirliği de yapar, dedim genel konseyde. Önemli olan Türkiye’nin en kıymetli sanat kurumunun hoş etkinlikler yapması, yaşaması, sanatçı haklarını savunması ve yoluna devam etmesi.
Maalesef kurucu birinci liderimizi Mehmet Güleryüz’ü kaybettik. Onu da o genel konseyde andık. Son üç yılda kaybettiğimiz bütün bedelli sanatkarları andık. O kadar yakın arkadaşımı son devirlerde yitirdim ki saymakla bitmez. Orada bütün bu yitirdiklerimizi görünce, kendimi tutamadım ve dedim ki, “Ya hepimiz ölmüşüz”… Sanatçılık da bu türlü. Fakat sanatkarlar o bağlamda daha şanslılar zira ölseler de artlarında eser bırakıyorlar. Atatürk de benim gözümde en büyük sanatçıdır. Zira Türkiye Cumhuriyeti’ni mükemmel bir biçimde dizayn etti, cephelerde bile geceleri bayan haklarını, kültürü, müzeleri, lisanı ince ince tasarladı. 15 yılda bu mucizeleri yaratabildi. UPSD’nin bilhassa şu anda vazifesi devralan idaresinin de Atatürkçü çizgiden demokrasiden insan haklarından laiklikten ödün vermeyeceğine eminim. Tekrar gereken her yerde seslerini yükselteceklerine eminim. Türkiye’de Atatürkçü, demokrat, barışçı, ırkçılığa karşı çıkan, her türlü sese katkı vereceklerine eminim.
‘AKP PANİKTE’
Sanatçılara baskının son devirde daha arttığı bir gerçek. Neler söylersiniz?
Gazetecilere, sivil toplum liderlerine, sanatkarlara yapılan baskı maalesef hiçbirimizi şaşırtmıyor. Bilhassa 2024’te, AKP, belediyelerle olan hesaplaşmasında açık bir atağa geçti. AKP rejimi dördüncü vitesten beşinci vitese geçti bu mevzuda. Belki CHP’nin birinci parti haline gelmiş olması onları ürküttü. Büyükşehir belediyelerini almış olması ürküttü. AKP panikte. O denli olunca, demokratik, ölçülü bir yüz göstereceklerine tam aykırısı yolu seçtiler ve akıllarından neler geçiyor bilmiyorum. Bu sert tutumla halkı ikna edebileceklerini mi düşünüyorlar? Bu tutumda devam ederlerse yakında CHP’nin kazandığı 200 küsur belediyenin 400’e çıkacağına, Ekrem İmamoğlu üzere ben de inanıyorum. Demokrasi açıkça katletmek istercesine bu yanılgılara devam ederlerse, AKP’nin darala darala bu gidişatla ister erken seçim, ister 2028 seçimi olsun son iktidarı olduğunu düşünüyorum.
Son olarak Diyarbakır Devlet Tiyatrosu’nun bir oyununa gericilerin saldırısı oldu. Bakanlık ve DT’den bir açıklama gelmedi. Bu sessizliğini neye yoruyorsunuz?
Onların bu hususlarda tepkisel ve özgürlükleri esirgeyici çıkışlar yapacaklarına inancı olan var mı? Benim yok. Birbirimize palavra söylemeyelim. Şaşırmadık. Mesela Ertuğrul Günay’ın eski bir CHP’li olmasından kalıntılarla, Mehmet Aksoy’un Kars’taki “İnsanlık Anıtı” için, çıkıp heykeli gözetici bir çıkış yapmıştı. Erdoğan da bir kaç gün sonra “Hayır bir yanlış manaya yok, heykeli yıkacağım” demişti. Yani bu türlü bir Türkiye’den geliyoruz, şaşırmıyoruz. Beşerler ağızlarını açıp reaksiyon vermeye korkuyorlar. AKP’nin sansürlerine, baskılarına reaksiyon veriyoruz. Mensubu olduğum partinin de yanlışlarına reaksiyon veriyorum. Örneğin “Ekmek için Ekmeleddin”… Demokrat insan yavuzdur, sorgular. Kuşku eder, açık sözlüdür, itiraz eder ve itirazını yüksek sesle duyurur. Ancak iktidardan hisse alanlar, iktidardan nasiplenenler kolay kolay bu karşıt seslere katılmazlar.
