Güneş kremi: Mineral mi kimyasal mı, hangi filtre daha iyi?

Mineral güneş kremi popülerlik kazanıyor. “Kimyasal” olarak isimlendirilen güneş kremlerinin bedenimize, beynimize ve hatta mercan resiflerine ziyanlı olabileceği kaygıları nedeniyle, mineral bazlı formülasyonlar dünya güneş kremi pazarında en süratli büyüyen güneş kremleri haline geldi.

Ancak “kimyasal” ve “mineral” güneş kremleri ortasındaki tartışmalar yanlış anlamalarla dolu.

Mineral güneş kremlerinin kimyasal içermediği, kimyasal güneş kremlerinin ziyanlı olduğunun kanıtlandığı yahut kimyasal güneş kremlerinin güneşin mor ötesi (ultra viyole – UV) ışınlarını emdiği, mineral güneş kremlerinin ise yalnızca yansıttığı üzere sıkça tekrarlanan argümanların birçok aldatıcı, hatta yanlış.

Karışıklık, en başta terminolojide. İngiltere’deki Newcastle Üniversitesi’nde dermatoloji bilimleri alanında fotobiyoloji kolunda emekli profesör ve güneş koruyucuların UVA yıldız derecelendirmesinin mucidi olan Brian Diffey “Her şey kimyasal” diyor.

Diffey’e nazaran “kimyasal” filtreler olarak isimlendirilen filtrelerin, karbon-hidrojen bağları içerdikleri için daha gerçek bir tabirle organik filtreler olarak isimlendirilmeleri gerekir.

Genellikle “mineral” olarak isimlendirilen inorganik filtreler, bilhassa titanyum dioksit ve çinko oksit, bu bağlara sahip değildir. Ve hepsi kimyasaldır.

Cildimizi ve bedenimizi güneşten korumak yeni bir trend değil; güneş kremleri de, organik yahut inorganik (ya da yaygın bilinen isimleriyle kimyasal yahut mineral), o denli.

Eski Mezopotamyalılar şemsiye, eski Yunanlılar ise geniş kenarlı şapkalar kullanırdı. Örtülerin yanı sıra, beşerler bedenlerine çeşitli karışımlar da sürerdi.

Afrika’da, Namibya’daki Himba halkı üzere beşerler tarafından hala güneş kremi olarak kullanılan aşıboyası (sarı ya da kırmızı demir cevherinden elde edilen mineral macunlar) kullanımı en az 285.000 yıl öncesine dayanıyorken, Romalı muharrir Cornelius Celsus 2000 yıl evvel cilde zeytinyağı sürülmesini tavsiye ediyordu.

Ancak bilim insanlarının, ultraviyole radyasyonu (UVR) keşfedip kinin sülfat (ağaç kabuğundan elde edilir) üzere kimi bileşenlerin bu radyasyonu emebileceğini fark etmeleri 19. yüzyılı buldu. Bilim insanları bunu güneş kremi olarak tavsiye ettiler.

1930’a gelindiğinde, araştırmacılar, at kestanesi üzere ağaçlardan elde edilen eskulin ve karaçam kabuğu taneni üzere UVR’yi emen bir dizi öbür bileşen keşfettiler. Günümüzün SPF standartlarını karşılamasa da, cildi müdafaa açısından hepsi organik (“kimyasal”) güneş kremleriydi.

Daha sonra, bu listeye onlarca öbür bileşen eklendi; bunlara, laboratuvarda farklı hususları karıştırarak kimyasal tepki oluşturmak suretiyle üretilenler de dahildi.

Genellikle “sentetik kimyasallar” olarak isimlendirilen bu tıp bileşenlerin (avobenzon, oksibenzon, oktisalat ve oktinoksat dahil) UV ışınlarını evvelkilerden çok daha tesirli bir halde emdiği tespit edildi. Piyasaya öteki bir çeşit güneş kremi de çıktı: “mineral” güneş kremleri.

Daha “doğal” görünseler de, günümüz güneş kremlerinde bulunan titanyum dioksit ve çinko oksit çoklukla laboratuvarda üretiliyor.

UV EMEN Mİ DAĞITAN MI TARTIŞMASI

İlk başta, organik güneş kremlerinin UVR’yi emdiği, inorganik güneş kremlerinin ise UVR’yi fizikî olarak yansıtarak ciltten uzaklaştırdığı düşünülüyordu. Bu inanç, 1970’lerde Amerika Birleşik Devletleri Besin ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından yayınlanan bir monografide daha da pekiştirildi.

Bu fikir, görünüşte yetkili kaynaklar da dahil, bugün hala yaygın olarak dillendiriliyor. Bu, inorganik güneş kremlerinin bazen “fiziksel güneş kremleri” olarak isimlendirilmesinin da bir nedeni; güneş kremlerinin şemsiyenin yağmur damlalarını engellemesi üzere UV ışınlarını engellediğini ima eder.

Londra’daki King’s College Üniversitesi’nde deneysel fotobiyoloji kısmında emekli profesör ve güneş koruyucuların aktifliği üzerine ömür uzunluğu araştırma yapan Antony Young, “İnsanlar mineral yahut inorganik güneş koruyucuların ultraviyole radyasyonu yansıttığını söylüyor. Lakin bu hakikat değil” diyor.

Aslında, 2015 yılında yayınlanan, otoriter ve hakemli bir araştırmaya nazaran, çağdaş titanyum dioksit ve çinko oksit UV aralığının yalnızca %4-5’ini yansıtıyor yahut dağıtıyor; geri kalan %95’ini ise emiyor.

Aslında, bilim insanları 1980’lerden beri inorganik güneş kremlerinin UV ışınlarını emdiğini biliyordu. 2015 tarihli çalışmanın müellifleri da daha fazla delil sunmak zorunda kalmaktan bıkmış görünüyorlardı.

Çalışmalarında “bir sefer daha” vurguladıkları üzere, “bu çözünmez ‘fiziksel’ yahut ‘mineral’ UV filtrelerinin gerçek fonksiyonu, aslında çözünür ‘kimyasal’ UV filtrelerinin fonksiyonuyla birebirdi.

“Bu datalar, bu filtrelerin öncelikle UV emici materyaller olarak fonksiyon gördüğünü ve UV dağıtan yahut yansıtan gereçler olarak fonksiyon görmediğini açıkça gösteriyor.”

Diffey, bunların aslında %5’i de yansıtmadığını, “dağıttığını” ekliyor. UV ışınları inorganik parçacıkların yüzeyinden sekmiyor. “Işınlar ortama giriyor; atomlardan yahut moleküllerden sekerek kimileri tekrar dışarı çıkıyor; buna dağılma denir” diyor.

Birçok güneş kremi, hatta “mineral” olarak pazarlanan kimileri bile, hem organik hem de inorganik UV filtreleri kullanıyor.

Ancak genel olarak uzmanlar, UV filtresinin UVR’yi emerek, yansıtarak yahut dağıtarak çalışmasının çok da kıymetli olmadığını söylüyor. Emilim yoluyla ciltte oluşan ısı ölçüsü kıymetsizdir ve güneşe maruz kalmanın kendisinden kaynaklanan ısının çok küçük bir kısmını oluşturur.

Londra’da yaşayan danışman dermatolog ve British Skin Foundation (Britanya Cilt Vakfı) sözcüsü Mary Sommerlad, “UV gücünün emilmesini mi yoksa yansıtılmasını mı istediğinize karar vermeniz gerekmez, zira ikisi de çabucak hemen birebir formda çalışıyor” diyor. Yani, cildinizi hasardan ve kanser riskinden korumak için cildinizin emdiği UVR ölçüsünü azaltarak.

GÜNEŞ KREMLERİNDE ÇÖZÜNEBİLİRLİK

Organik (kimyasal) ve inorganik (mineral) güneş kremleri bu kadar emsal biçimde çalışıyorsa neden farklı hissediliyorlar?

Bunun nedeni çözünürlük. Birden fazla organik filtre çözünürdür, yani etkin bileşenleri su yahut yağ üzere bir ortamda çözünebilir. İnorganik güneş kremleri ise çözünmez: parçacıkları bozulmadan kalır. Sonuç olarak, inorganik güneş kremleri ciltte daha kalın bir his bırakır ve beyaz bir katman oluşturabilirken, organik filtreler daha pürüzsüz ve berrak formüller sağlayabilir.

Kimya alanındaki gelişmeler sayesinde inorganik parçacıkların boyutu küçüldükçe, beyazlık tesiri de azalmıştır. Titanyum dioksit ve çinko oksitten oluşan bu “nanoparçacıklar” (boyutu 100 nanometre’den küçük) cilt penetrasyonu konusunda telaşları de beraberinde getirmiştir. Lakin bu minik parçacıklar bile stratum corneum’dan (cildin en dış tabakası) daha derine nüfuz edemezler, yani sistemik emilim (kana karışma) kelam konusu değildir.

Çoğu organik (kimyasal) UV filtresi de cilt yüzeyinde çalışır. Uzmanlara nazaran, güneş yanıkları cildin üst katmanlarında geliştiği için, bir UV filtresinin çalışması için stratum corneum’a bağlanması gerekir. Bu nedenle, inorganik (mineral) güneş kremleri üzere organik güneş kremleri de UV ışınlarının büyük çoğunluğunu cilt yüzeyinde emer.

Ancak birtakım organik filtrelerin sistemik olarak emildiği de doğrudur. Diffey, “Bazı faal bileşenler kan dolanımına karışabilir” diyor. “Bunun bize ziyan verip vermediği şimdi bilinmiyor.”

Şu ana kadar bunun ziyanlı olduğuna dair kesin ispat yok.

Oksibenzon üzere kimyasalların risklerini ortaya koyan araştırmaların büyük çoğunluğu, hayvanlar üzerinde ve çok büyük ölçülerde gerçekleştirildi. Örneğin, endokrin bozukluğu konusunda tasa uyandıran 2001 tarihli bir çalışmada, yavru sıçanlara dört gün boyunca oksibenzon üzere UV filtreleri çok büyük ölçülerde verilmişti. Oksibenzon tüketen sıçanların rahimleri, tüketmeyen sıçanlara nazaran %23 daha büyüktü.

Ancak daha sonra araştırmacılar bu sayıları perspektif içinde değerlendirdiklerinde, sıçanların sahip olduğu tıpkı sistemik oksibenzon konsantrasyonuna ulaşmak için bir insanın her gün %6 oksibenzon içeren güneş kremi sürmesi gerektiğini ve bunun 277 yıl süreceğini tespit ettiler.

Peki hayvanlara neden belli bir unsur bu kadar fazla veriliyor? Zira bu, bilim insanlarının potansiyel güvenlik hududunu belirlemelerine yardımcı oluyor.

Güneş kremleriyle ilgili savları da ele alan kimyager ve The Science of Beauty (Güzelliğin Bilimi) kitabının müellifi Michelle Wong’a nazaran “Bu çalışmaların hedefi, ne kadarının inançlı olduğunu belirlemek”. Bunun için de ekseriyetle fazla ölçüde bileşen kullanıyorlar. “Bunu yapmazlarsa, sonun nerede olduğunu bilemezler” diyor.

Şu ana kadar, bileşenlerin risk oluşturduğu eşik, insanların kullandığı ölçüden çok daha yüksek görünüyor. Bu yılın başlarında yayınlanan bir bilimsel inceleme, avobenzon ve homosalat üzere UV filtrelerinin insanlarda DNA’ya ziyan verebileceğine yahut kansere neden olabileceğine dair hiçbir delil bulamadı ve cilde uygulanan güneş koruyuculardaki bu kimyasalların kandaki düzeylerinin, tesir gösterebilecek ölçünün çok altında olduğunu ortaya koydu.

Örneğin, 2004 yılında yapılan bir çalışmada, 32 kişi %10 oksibenzon içeren kremler uyguladı. Uygulamadan dört saat sonra, hem erkeklerin hem de bayanların testosteron düzeyleri biraz düştü. Lakin, yalnızca dört günlük uygulamadan sonra, krem uygulayanlar ile denetim kümesi ortasındaki farklar ortadan kalktı. Bu da araştırmacıları, hormonlardaki farklılıkların aslında güneş koruyucudan kaynaklanmadığı sonucuna götürdü.

Buna karşın, avobenzon üzere bileşenler kan sirkülasyonuna emildiği için, FDA üzere düzenleyici kurumlar önlem maksadıyla üreticilerden daha fazla güvenlik verisi talep ediyor.

MERCAN RESİFLERİNE ZİYANLI MI?

Organik filtrelerin etrafa, bilhassa mercan resiflerine olan tesirleri biraz daha belgisiz. Telaş uyandıran çalışmalar çoğunlukla laboratuvar deneylerine dayanıyor; gerçek dünyadaki tesirler farklı olabilir.

Örneğin, bir araştırmada, Hawaii’deki 19 turistik bölgede deniz suyunda UV filtreleri tespit edilirken, 12 bölgede oksibenzonun trilyonda 10 kesimden az olduğu görülmüştür – bu, suyla dolu bir futbol stadyumuna 10 damla damlatmaya muadil. En yüksek konsantrasyonun görüldüğü Waikiki Plajı’nda ise trilyonda 136 kesim bulundu.

Bazı deniz biyologlarına nazaran iklim değişikliği mercanlar için çok daha büyük (ve daha yeterli kanıtlanmış) bir tehdit

Tüm bu kıymetler, laboratuvar bazlı çalışmalarda mercan resiflerine ziyan verdiği tespit edilen yoğunluğun çok altındaydı.

Ancak 2018 yılında Hawaii, oksibenzon ve oktinoksat kimyasalları içeren güneş kremlerinin satışını yasaklama kararı aldı. Deniz bilimci Jorg Wiedenmann o devirde, “Turist akınının ağır olduğu yerlerde, ihtiyatlı davranmak ve ‘Evet, ek tesirler olabilir’ demek mantıksız değil” demişti.

Mercan toksisitesi ile ilgili odak noktası temel olarak organik UV filtreleri üzerinde olsa da, inorganik UV filtreleri de tesirde bulunuyor olabilir.

Ayrıca, birtakım deniz biyologları, mercanlar için çok daha büyük (ve daha düzgün kanıtlanmış) tehdidin iklim değişikliği olduğunu ve en büyük beyazlaşma olaylarının turistlerin bulunmadığı yerlerde meydana geldiğini belirtiyor.

Bilim insanları, alerjik tepkiler üzere orta sıra görülen yan tesirler dışında, organik (veya inorganik) güneş kremlerinin insanlara rastgele bir somut, olumsuz tesiri olduğunu şimdi kanıtlamamış olsa da, çok UV ışınlarına maruz kalınmasıyla ilgili tıpkı şey söylenemez.

Bu ışınlar, ABD ve İngiltere üzere ülkelerde en yaygın kanser çeşidi olan cilt kanserine yol açabilir. Bu kanser yayılırsa, en ölümcül cins olan melanomda beş yıllık hayatta kalma oranı yalnızca %35.

Bu nedenle uzmanlar, en güzel güneş koruyucunun, kullanmaktan mutlu olduğunuz güneş esirgeyici olduğunu söylüyor.

Bazıları için bu, daha pürüzsüz, daha berrak ve daha süratli emilen bir güneş kremi iken, kimileri da ne kadar teorik olursa olsun, toksikoloji açısından daha az tasa yaratan bir güneş koruyucuyu seçebilir.

Young, “Önemli olan güneş kremi kullanmak” diyor. “İçindekiler ne olduğu hakikaten kıymetli değil.”