Yenigün’den Cumhuriyet’e uzanan yolculuk

“Cumhuriyet, ne hükümet ne de fırka (parti) gazetesidir. Cumhuriyet yalnızca cumhuriyetin, daha ilmi ve yaygın tabiriyle demokrasinin savunucusudur. Cumhuriyet ve demokrasi fikir ve asıllarını çiğneyen ve yıkan, yıkmaya çalışan her kuvvetle çaba edecektir…”

7 Mayıs 1924 tarihli Cumhuriyet gazetesindeki birinci başyazısında Yunus Nadi gazetenin unsurlarını bu türlü özetliyordu.

Aradan koca 100 yıl geçti. İhtilaller, 2. Dünya Savaşı, tek partili periyottan çok partili periyoda geçiş, siyasi çalkantılar, darbeler, ekonomik krizler… Türkiye Cumhuriyeti ile yaşıt, anlamdaş ve özdeş olan, ismi Kurtuluş Savaşı’nın devrimci başkanı Atatürk tarafından konan Cumhuriyet gazetemizin 101 yıllık tarihi, sadece bir gazetenin tarihi değil, bir ihtilalin de tarihi birebir vakitte. Gücünü isminin manasından, bilimden ve Aydınlanmadan alan okurlarıyla bütünleşmiş tek gazete. Çağdaşlaşma savaşını bugüne kadar ödünsüz sürdüren Cumhuriyet, bu uğurda pek çok hücuma uğradı, müelliflerini şehit verdi. Lakin yolundan asla dönmedi…

Malta’ya sürülebilirdi

Yunus Nadi, Yenigün’ü 2 Eylül 1918’de çıkarmaya başlamıştı. Mütareke yıllarıydı. İngilizler, ulusal davayı savunan bu gazeteyi sık sık kapatıyorlardı. Mustafa Kemal Paşa Samsun’a çıktıktan sonra Yunus Nadi de Anadolu’ya geçti.

Bu işi yapmasaydı yakalanıp Malta’ya sürülmesi işten değildi.

Yunus Nadi, İstanbul’dan 2 Nisan 1920 tarihinde ayrılmıştı. Ankara’da Karaoğlan Caddesi’nde hapishaneye bitişik bir ahşap konut bulunmuş, alt kattaki odaya elle çalıştırılan bir köhne baskı makinesi konulmuştu. Fakat mürettip yoktu. Ankara’da Vilayet Matbaası’nda yerli birkaç ihtiyar mürettip vardı. Akşam ezanından sonra eşeklerine binerek bağlarına gidiyor, gece çalışmayı başlarına sığdıramıyorlardı. O vakit Matbuat Müdürü Umumisi (Basın Genel Müdürü) Muhittin Birgen olmuştu. İstanbul’da zımnî surette çalışmaya başlamış bulunan “m.m” kümesinden mürettip istendi. Ancak kimse Babıâli’yi bırakıp Ankara’ya gelmedi. Yalnız Ahmet isminde bir mürettip geldi. Muallim yapılarak yerli çocuklara mürettiplik öğretildi. Bu mürettiplerden bir kısmı Hâkimiyet-i Ulusala gazetesine, bir kısmı da Yenigün matbaasına verildi. (Enver Behnan Şapolyo, 20.8.1945, Cumhuriyet)

ANKARA’DAN KAYSERİ’YE TAŞINDI

Nadir Nadi de o günleri bir çocukluk anısında şöyle anlatıyordu:

“1921’de Sakarya Savaşı’nın en ağır günleriydi. Yenigün’ün matbaası Ankara’dan Kayseri’ye taşınmıştı. Pek külüstür, ilkel bir şeydi. Kolla çevrilen bir makineydi. Ben o vakitler 12 yaşındaydım. Matbaadakilere yardım ediyordum. Bir seferinde kola asıldım, çevirmeye çalıştım, derken hop… Ben de merdaneyi çeviren kolun hareketiyle makinenin üstünden bir takla atıp, kâğıtların üstüne düşüverdim.” (11 Mayıs 1981, Cumhuriyet)

Makinenin kollarını çevirmek için lakin eski periyotlarda değirmen kolu döndürenler lazımdı. Bu ağır işe kimse dayanamıyordu. Sokaktan güçlü kuvvetli hamallar bulundu. Bunlar sıra ile birer saat kolu çevirdikten sonra “Ben bu işi yapamam” diyerek kaçarlardı. Gazetenin bir yüzü basılır öbür yüzü kalırdı. Daha sonra mürettipler kolu çevirirler, onlar yorulunca muharrirler gelir, nihayet iş başmuharrire kadar dayanırdı. Bu türlü zorluklar içinde Yenigün fakat (sabah gazetesi olarak) ikindi vakti çıkabilirdi.” (Enver Behnan Şapolyo, 20.8.1945, Cumhuriyet)

Elle çevrilen baskı makinesinde her gün 2 bin 500 adet Yenigün basılıyordu. Kâğıdın iki yüzü başka ayrı basıldığından bu 5 bin baskı demekti. En ilkel şartlarda yaratılan Anadolu gazeteleri bir yandan direnişin kamuoyunu yaratıyor bir yandan da bütün dünyaya bağımsızlık savaşının sesini duyuruyordu. Ulusal Bağımsızlık Savaşı “zafer”le sona ermişti ancak bitmemişti. 29 Ekim 1923’te ülkede cumhuriyet ilan edilmişti. (Cumhuriyet gazetesi bu büyük ihtilalden yedi ay sonra çıkmıştır), Yunus Nadi Büyük Millet Meclisi’nde, Cumhuriyet Devrimi’nin ateşli bir sözcüsüydü.

İlginç olan bu yedi ay müddetinde “Anadolu’da Yenigün”ün Ankara’da yayınını sürdürmesidir. Yenigün, 11 Mayıs 1924’te yayınını durdurmuştur. Cumhuriyet, 7 Mayıs 1924’te çıkmaya başladığına nazaran Yenigün’ün Cumhuriyet’le birlikte dört gün yayımlandığı anlaşılır.

FETHİ BEY İSTANBUL’DA

Yunus Nadi bir yandan Cumhuriyetin ilanı ve hilafetin kaldırılması üzere ihtilal hareketlerinin içinde aktif rol alırken bir yandan da artık işgalcilerden temizlenen İstanbul’da yeni çıkaracağı gazeteyi kurmak için yönetim müdürü Fethi Bey’i İstanbul’a yollamıştı.

“İttihat Terakki”nin eski genel merkezi olan Pembe Konak’ı kiralamıştı. Bir sabah İstanbullular dağıtılan sabah gazeteleriyle birlikte bir anket formunu da kapılarında buldular. Bu ankette, “Okurun istediği gazetenin temel çizgileri nedir” sorusuna cevap aranıyordu. Cumhuriyet’in seyahati başlamıştı.