Sanayiden direnişe: İzmir’in emek belleği
İzmir’de, TMMOB Mimarlık Odası ve Kent Plancıları Odası mesken sahipliğinde düzenlenen “Yeni Kent Merkezi Tarihî Dönüşüm Süreci, Değişen Ömür Pratikleri ve Bellek” başlıklı panel, kentin sanayi geçmişi, emekçi sınıfının gayreti ve sosyo-ekonomik geçmişine ışık tuttu. Moderatörlüğünü Zafer Mutluer’in üstlendiği panele; Cumhuriyet Gazetesi Ege Bölge Temsilcisi Mehmet Şakir Örs, Gıda-İş Sendikası İzmir Şubesi eski yöneticisi İsmet Aktaş ve Dirinler Makina Sanayi Yönetim Kurulu Lideri Mustafa R. Dirin konuşmacı olarak katıldı. Panelde, İzmir’in toplumsal belleğinde değerli yer tutan sanayi bölgeleri, üretim kültürü ve emekçi hareketleri ayrıntılarıyla ele alındı.
ÖRS: “KENTİN TOPLUMSAL BELLEĞİNİ KORUMALIYIZ”
Yeni kent ve kentleşme alanları, bir vakitler endüstrinin, ticaretin ve üretimin nabzının çok ağır attığı ve üretim bağlantılarının faal yaşandığı değerli alanlar olduğunu vurgulayan Mehmet Şakir Örs, kentin toplumsal belleğinin korunması gerektiğini söyledi. Bu bahiste mahallî idarelerin, kamu kurumlarının, odaların, üniversitelerin ve ilgili ünitelerin işbirliği içinde çalışması gerektiğini söz etti.
Emek ve üretim ilgilerinin yaşandığı semtlerin kentin ekonomik ve toplumsal tarihini oluşturduğunu belirten Örs, “Yeni kentleşme alanları bir vakitler endüstrinin ve üretimin merkezleriydi. Günümüzde Alsancak, varsıl insanların ömür alanı olarak bilinir ve anılır. Meğer buraları, yakın geçmişte pek çok fabrikanın, işletmenin ve üretim tesisinin yer aldığı değerli bir üretim merkeziydi” diye konuştu.
1970’li yıllarda bölgede iş yeri arkadaşlığının, komşuluk bağlarının ve üretim bağlarının iç içe geçtiğini anlatan Örs, o devirde faaliyet gösteren fabrikaları şöyle sıraladı: İnhisar Sigara Fabrikası, Monopol Yaprak Tütün İşletmeleri, DDY İşletmeleri, Şark Sanayi, Tariş İncir, Üzüm ve Zeytinyağı İşletmeleri, Tariş Pamukyağı Kombinası, Sümerbank Fabrikası, İnhisar Şarap Fabrikası, Kula Mensucat, Piyale.
Bu işletmelerde çok sayıda işçinin çalıştığını söyleyen Örs, “O yıllarda başta Tariş direnişi olmak üzere birçok grev ve toplumsal hareketlenme yaşandı. Bütün bu yaşanmışlıklar İzmir’in emek tarihinde değerli bir yer tutar” dedi.
Örs, bilhassa Tariş ve Tekel’de nesilden jenerasyona aktarılan bir çalışma hayatı kültürü olduğunu belirterek, “İş çıkışlarında bölgede adeta insan şenliği yaşanırdı. Bu beşerler arkadaşlıklarını semtlerinde de sürdürürlerdi. İzmir’in birtakım mahallelerinde ‘Tekel ve Tariş kardeşliği’ olarak tanımlanan güçlü bir komşuluk bağı vardı” dedi.
“ELEKTRİK FABRİKASI MÜZE OLMALI”
Ege’nin kırsal bölümlerinden gelen gençlerin Tariş fabrikalarında çalıştığını hatırlatan Örs, bu gençlerin kentlileşme ve işçileşme sürecini birlikte yaşadığını söyledi.
Konuşmasının sonunda geçmişi simgeleyen yapıların korunması gerektiğini vurgulayan Örs, “Başta Elektrik Fabrikası olmak üzere bu yapılar toplumsal bellek fonksiyonu görmelidir. Elektrik Fabrikası bir Ticaret ve Sanayi Müzesi’ne dönüştürülmelidir. Ayrıyeten İzmir’in Emek ve Demokrasi Belleği kesinlikle oluşturulmalıdır. Bu toplumsal bir sorumluluktur.” diye konuştu.
KENTİN HAFIZASINA SAHİP ÇIKMA ÇAĞRISI
“1926 yılında inşa edilen bu fabrika, sadece bir üretim alanı değil; tıpkı vakitte bir devrin ekonomik ve toplumsal dönüşümünün simgesidir. 2026, bu yapı için sırf bir yıl dönümü değil, tıpkı vakitte bir dönüm noktasıdır” diyen Örs, bilhassa teknik kökenli uzmanların bu yapının geleceği konusunda fikir üretmesi, projeler geliştirmesi gerektiğini tabir etti.
“İZMİR’İN HAFIZASIDIR”
Örs, lokal idarelerin yanı sıra sanayi ve ticaret odaları, meslek örgütleri ve sivil toplum kuruluşlarının da bu sürece dahil edilmesi gerektiğini söyledi. “Kent ortak aklıyla bir karar alma süreci başlatabiliriz. Ortak bir çatı altında birleşerek, bu yapıya hak ettiği pahası kazandırmak mümkün,” biçiminde konuştu.
Kentin geleceği için geçmişe sahip çıkmanın değerini vurgulayan Mehmet Şakir Örs, basının da bu sürece takviye olması gerektiğini belirterek, “Bu yalnızca bir bina değil, İzmir’in hafızasıdır. Onu korumak hepimizin görevidir” sözlerini kullandı.
İSMET AKTAŞ: “TARİŞ DİRENİŞİNİN BAŞARISI BAYANLARIN DAYANIŞMASINA AİTTİR”
İşçi çabasının simge isimlerinden İsmet Aktaş, TARİŞ direnişiyle ilgili dikkat çeken açıklamalarda bulunarak, “TARİŞ direnişini ve muvaffakiyetini anlamak için çalışanların hislerini güzel tahlil etmek gerekir” dedi.
Farklı tarihlerde, birbirinden habersiz yaklaşık 100 bayan ve erkek çalışana, “TARİŞ sizin için ne söz ediyor?” sorusunu yönelttiklerini söyleyen Aktaş, alınan karşılıkların ortak bir direniş ruhunu yansıttığını belirtti.
Bu hislerin bir iş yerinden öte, bir ömür biçimi olduğunu gösterdiğini söyleyen Aktaş, TARİŞ’in personeller için bir okul, bir kimlik ve bir uğraş alanı olduğunu vurguladı.
“TARİŞ’İN ASIL KAHRAMANLARI KADINLARDI”
Aktaş, TARİŞ direnişinin bayanlar sayesinde muvaffakiyete ulaştığını söyleyerek,“TARİŞ demek direniştir, dayanışmadır. TARİŞ demek bayan demektir” sözlerini kullandı.
Kadın personellerin direnişin öncüleri olduğunu belirten Aktaş, “Onlar barikatların önündeydi. Direnişin demiri, çimentosuydular” dedi. Her TARİŞ’li bayanın, Clara Zetkin, Rosa Luxemburg, Alexandra Kollontai üzere mücadeleci bayanları hatırlattığını söyledi.
“TARİŞ’li bayanlar cezaevine giren eşlerine sahip çıktı, çocuklarını dayanışmayla büyüttü. 48 yıldır süren bu dayanışma hâlâ devam ediyor” diyen Aktaş, bu sürecin yalnızca direniş değil, tıpkı vakitte bir hayat biçimi olduğunu kaydetti.
“TARİŞ DİRENİŞİNİ ANLAMADAN 70’Lİ YILLARI ANLAYAMAYIZ”
TARİŞ direnişinin tarihî bağlamına da değinen Aktaş, 70’li yılların yalnızca sağ-sol çatışması değil, demokratik ve sendikal haklar için verilen gayretin yılları olduğunu söyledi.
Aktaş, “20 Ocak 1980 sabahı saat 08.30’da pamukyağı kombinasına ve zeytinyağı fabrikasına polis baskını yapıldı. Bu, 24 Ocak kararlarının uygulamaya geçirilmesiydi” dedi. Liberal iktisat siyasetleriyle birlikte TARİŞ’in kapatıldığını, kooperatifçiliğin yok edildiğini, köylünün tüccarın eline düştüğünü söz etti.
Sözlerini, “Kadınlar olmasaydı direniş tahminen olurdu lakin muvaffakiyete ulaşmazdı. TARİŞ direnişinin başarısı bayanlarımıza aittir” diyerek bitiren Aktaş, tüm TARİŞ’li bayanları hürmetle selamladığını söyledi.
“SANAYİCİYİM LAKİN BİZ HALKIZ”
1952 yılından bu yana sanayi ve ticaret faaliyetlerini sürdüren Dirinler İmakina’nın kurucularından endüstrici Mustafa R. Dirin, yaptığı açıklamada hem Türkiye’nin endüstrileşme serüvenine hem de idare anlayışına dair çarpıcı değerlendirmelerde bulundu.
Sanayileşmenin ve üretim gücünün ehemmiyetine dikkat çeken Dirin, İzmir’in potansiyelinin gereğince değerlendirilmediğini ve bu hoş kente çok sefer ihanet edildiğini lisana getirdi. “Ben sanayiciyim lakin biz halkız. Birbirimizden farkımız yok. Tıpkı gemideyiz” diyen Dirin, ekonomik kalkınmanın toplumsal birliktelikten geçtiğini vurguladı.
“BİZİ YÖNETECEK GÜZEL İNSANLARI BULAMADIK”
Farklı idare biçimlerine değinen Dirin, “Cumhuriyet, sosyalizm, faşizm üzere rejimler var ancak asıl sorun sistem değil, insan. Yöneticiler kıymetli. Bizim en büyük şanssızlığımız, bizi yönetecek güzel insanları bulamamış olmamız” dedi.
“SAĞCI-SOLCU DİYE AYIRDILAR”
Dirin, yıllarca halkın şuurlu olarak kutuplaştırıldığını tabir ederek şunları söyledi: “Sağcı-solcu diye ayırmaya çalıştılar bizi. Meğer biz birebir sofrada oturmuş insanlarız. Ayrışarak değil, birleşerek kalkınırız” diye konuştu. Panel soru-cevap sonrası sona erdi.
