100. doğum günün Attila İlhan’ı anıyoruz

“Şiir ve romanın ustası” olarak nitelendirilen ve birçok genç edebiyatçıya esin kaynağı olan, Türk edebiyatına birçok unutulmaz yapıtı miras bırakan usta şair, muharrir, düşünür, gazeteci, senarist, eleştirmen ve gazetemizin müelliflerinden, “Kaptan” Attilâ İlhan, 100 yaşında.

İLK ŞİİRİ ‘İLKBAHAR’

İlhan, savcı Bedrettin Bey ile Memnune Hanım’ın birinci çocuğu olarak 15 Haziran 1925’te İzmir’in Menemen ilçesinde dünyaya geldi. Birebir vakitte divan şairi babası emekli olduktan sonra avukatlık yapmak üzere İzmir’i tercih edince Attilâ İlhan ve ailesi buraya yerleşti. İlhan, ilköğrenimini Karşıyaka Cumhuriyet İlkokulu’nda ve Karşıyaka Ortaokulu’nda tamamlarken babasının vasıtasıyla şimdi öğrencilik yıllarında edebiyata ilgi duymaya başladı. Birinci şiirini 3. sınıftayken “İlkbahar” başlığıyla kaleme alan İlhan, ortaokulda da roman yazmaya başladı.

İzmir Atatürk Lisesi’nde birinci sınıftayken mektuplaştığı bir kıza gönderdiği Nâzım Hikmet şiirleri nedeniyle 1941’de 16 yaşındayken komünizm propagandası yapmaktan tutuklanan Attilâ İlhan, okuldan uzaklaştırıldı.

ÖDÜL ‘CEBBAROĞLU MEHEMMED’LE

Bu süreçte üç hafta nezaret altında, iki ay mahpusta kalan İlhan’a Türkiye’nin hiçbir yerinde okula gidemeyeceğine ait bir evrak verildi. Babasının hukuk çabasının akabinde İlhan, Danıştay kararıyla 1944’te okuma hakkını tekrar kazanarak İstanbul Işık Lisesi’nde eğitime başladı.

İlhan, lise son sınıftayken amcasının kendisinden habersiz katıldığı, birinciliği Cahit Sıtkı Tarancı, üçüncülüğü ise Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın aldığı CHP Şiir Armağanı’nda “Cebbaroğlu Mehemmed” isimli şiiriyle ikincilik mükafatını kazandı.

Liseden 1946’da mezun olan şair, daha sonra İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne kaydoldu ve bu devirde “Gün” ve “Yığın” isimli mecmualarda çeşitli şiirler kaleme aldı. İlhan, 23 yaşındayken toplumsal hassaslıkla yazdığı ilk şiir kitabı “Duvar”ı ise 1948’de kendi imkânlarıyla okurlarıyla buluşturdu. Özgürlük, yurtseverlik, özveri, barış, insanlık temalarını ele alan şiirlerinde, İkinci Dünya Savaşı’nın tansiyonunu, sorunlarını ve çöküntülerini anlattı.

Birebir yıl Fransa’nın başşehri Paris’e gitmeye karar veren İlhan, hayatının 1950’li yıllardaki 6 yıllık sürecini daima İstanbul, Paris ve İzmir ortasında geçirdi. İlhan, Paris’te kaldığı vakit boyunca sosyal-siyasal müşahedeler yaptı ve bu müşahedelerini ileride çıkaracağı romanlarında ve şiirlerinde kullandı.

PARİS’TEN SONRA SİNEMA YAZARLIĞI

Paris’ten sonra sinema müellifliği Türkiye’ye döndükten sonra 1951’de “Gerçek” gazetesinde yazdığı bir yazı nedeniyle hakkında soruşturma açılan Attilâ İlhan, bu olaydan sonra tekrar Paris’e gitti.

İlhan, Türkiye’ye kesin dönüş yaptıktan sonra üniversite eğitiminin son yılında okuldan ayrılarak 1953 yılında “Vatan” gazetesinde sinema eleştirmenliği yapmaya başladı. Birinci romanı “Sokaktaki Adam”ı da tıpkı yıl yayımlayan ve o güne kadar yazdığı 10 romanı yayımlamayan İlhan, bunun sebebini bir söyleşisinde, “Çok akla yatkın bir sebebi vardı. Zira biliyorum ki müellifler birinci romanlarında kendilerini anlatırlar. O da romancılık değildir. Günlük tutmaktır” tabirleriyle açıkladı.

Erzincan’da 1957’de askerliğini yapan Attilâ İlhan, askerlikten sonra sinema çalışmalarına yük vererek, Yeşilçam için çalışmaya başladı. Metin Erksan ve Fikret Hakan üzere isimlerle yaptığı uzun sohbetlerde, “Toplumcu sinema nasıl olmalı?” sorusunun yanıtını arayan İlhan, 15’e yakın senaryo kaleme aldı ve yazdığı senaryolardan “Kartallar Yüksek Uçar”, “Yarın Artık Bugündür” ve “Sekiz Sütuna Manşet” en fazla izlenen diziler ortasında yer aldı.

MAVİ’NİN ÖNCÜSÜ

Mavi’nin öncüsü İlhan, şairliğinin başlarında halk şiirleri ve yaklaşık 200 gazel kaleme alırken, daha sonra Nazım Hikmet’tin üslubundan etkilendi ve edebiyat hayatıyla birçok genç edebiyatçıya esin kaynağı oldu. Gazeteciliğe başladığı periyotta “Seçilmiş Hikayeler”, “Kaynak” ve “Ufuklar” dergilerindeki yazılarında “Bobstil ve alafranga” olarak isimlendirdiği “Garipçiler”in karşısında yer alan İlhan, 1952-1956’da çıkardığı “Mavi” isimli mecmuanın etrafında toplanan muharrir Orhan Duru ve Ferit Edgü üzere isimlerden oluşan edebi topluluğunun çalışmalarıyla “Mavi” ya da “Maviciler” akımını başlattı. Kaptan’ı, gazetemizin başyazarı İlhan Selçuk’un, onun vefatının akabinde yazdığı yazının son satırlarıyla, hürmetle anıyoruz… “Attilâ İlhan’ın Cumhuriyet’teki yorumları çeşitli tartışmalara yol açtı. Dikkat edilsin, bunların tümü devrimci kapsamda tartışmalardır…

Attilâ nasıl bir insandı?..

Devrimci benliğinin yapısında alabildiğine romantik kişiliğinin çekimini vurgulamak için “Üçüncü Şahsın Şiiri”nden dört dize:

‘Gözlerin gözlerime değince

felaketim olurdu ağlardım

beni sevmiyordun bilirdim

bir sevdiğin vardı duyardım’

Ömür biter, şiir bitmez, ihtilal sürer, dostluklar tükenmez.”

İLHAN’IN KÖŞE YAZARLIĞI

İlhan, babasının vefatından sonra sekiz yıl İzmir’de kalan şair, burada Demokrat İzmir gazetesinin başyazarlığını ve genel yayın direktörlüğünü yürüttü. Daha sonra İlhan, Gelişim Yayınları’nda misyon alan usta şair, Milliyet, Güneş, Yeni Ortam, Söz”, Meydan ve gazetemiz Cumhuriyet’te de uzun yıllar köşe müellifliği yaptı. Bir devir müstear isimlerle edebiyat ömrünü sürdürdüğü için Türk edebiyatında “Kaptan” lakabıyla anılan, senaryolarında “Ali Kaptanoğlu” takma ismini kullanan İlhan, “Beteroğlu” takma ismiyle da “Yücel” mecmuasında şiirlerini yayımladı.

DUVAR

ben bir duvarım hiç güneş görmedim

sen hiç güneş görmemiş bir öteki duvar

yüzümüz benek benek tahta kurusundan

ve sinemiz baştan başa ak üstünde karalar

– kelepçeden kahroldu kahroldu bileklerim

– sıyrılıp çıktım artık vefat korkusundan

– dilim dilim sırtımdaki yaralar

ben demirbaşım sığır hududuyla dayak yedim

biz de duvarız dinliyen duyan düşünen duvarlar

bizim kucağımız terkedilmiş bir yatak üzere kirli soğuk

ve bizim kucağımızda kasırgalı insanlar

yüzündeki deniz parlaklığıyla durur hatıramızda

o çocuk yumruklu dev o dev yumruklu çocuk

o vakit mayıs’tı yağmurlar başımızda

bir cumartesi akşamı girdi kapımızdan

gözlerinde kıpkızıl diken diken öfkesi

adeta birden teğe aydınlandı zindan

onu bu türlü görünce nasıl da korkmuştuk

sapından fırlamış bir balta üzere çehresi

ve omuzlarında delikanlı gölgesi

o vakit mayıs’tı yağmurlar başımızda

o sırt üstü yatağında yatardı

sımsıcak gözleri artık bile aklımdadır

bir sana bakardı bir bana bakardı

dışarda tabiat mevsimin en çıngıraklı ayındadır

toprak ana bütün zincirlerinden çözülmüş

sabahlar akşam üstleri manolya üzere parlak

tarlaların yüzü gülmüş

işte her akşam geçtiği denize çıkan sokak

ah işte annesi annesi sevgilisi

işte biz dinliyen duyan düşünen duvarlar

işte o çocuk yumruklu dev o dev yumruklu çocuk

dışarda tabiat mevsimin en çıngıraklı ayındadır

bizim kucağımız terkedilmiş bir yatak üzere kirli soğuk

o bir kaç kere kartal üzere gitti kartal üzere döndü

çığlıklarını değil kırbaç sesini duyduk

biz duvarız neyleyim gözlerimiz ağlamayı bilmez

onu bir gece sabaha karşı tamamen götürdüler

kendi gitti ismi kaldı yadigâr bağrımızda

o vakit mayıs’tı yağmurlar başımızda

ya biz idam duvarıyız karşımızda çok insan öldürdüler

onlar daima döküldü biz daima ayakta kaldık

temelimiz kanla beslendi lakin nedense uzamadık

öyle bakmayın bu yaralar erdemli yara değil

getirirler vururlar biz o denli dururuz

yağmurlar gözyaşı bulutlar mendil

elimizden ne geldi de yapmadık

ah o denli bakmayın utanırız kahroluruz

onlar daima döküldü biz daima ayakta kaldık

bir mayıs sabahı toprak rezil gök rezil

yıldızlar küfür üzere yüzümüze tükürür gibi

şafak sancılarıyla iki büklümdü ufuk

ve simsiyah çamur üzere bir manga ortasında

siyaset meydanına geldi dev yumruklu çocuk

bulutlar eğilip alnının terini sildiler

ve mermiler apansızın vefatı getirdiler

o düştü biz yeniden ayakta kaldık

halbuki ne kadar yorgunuz

öyle bakmayın bu yaralar gururlu yaralar değil

ah o denli bakmayın utanırız kahroluruz